Sản lượng điện từ các nhà máy nhiệt điện ở Trung Quốc đã giảm 1,3% tính đến tháng 7 năm nay. Cùng với mức giảm 4,5% trong sản xuất xi măng và 3,1% trong thép, đây là dấu hiệu cho thấy tiêu thụ than vẫn đang đi xuống, ngay cả khi hoạt động sản xuất công nghiệp tiếp tục tăng. Khi Trung Quốc chiếm khoảng một phần ba tổng lượng khí thải carbon toàn cầu, đây rõ ràng là tín hiệu tích cực.

Tuy nhiên, kết quả này mong manh hơn nhiều so với dự kiến, do thủy điện tiếp tục hoạt động kém hiệu quả. Điều này đặt ra câu hỏi lớn cho giới lãnh đạo Trung Quốc khi họ triển khai dự án đập Yarlung Tsangpo trị giá 167 tỉ USD ở rìa phía đông Tây Tạng, công trình sẽ trở thành nhà máy điện lớn nhất thế giới khi hoàn thành.

Kể từ năm 2020, Trung Quốc đã tăng công suất thủy điện thêm hơn một phần ba, nhưng sản lượng năm nay chỉ tăng 11%. Tính đến tháng 7, điện năng từ thủy điện giảm 27,8 terawatt-giờ so với 2024, gần tương đương mức sụt giảm 37,4 TWh của nhiệt điện. Nói cách khác, lượng điện thu lại từ hàng loạt con đập và khối bê tông ngày càng ít đi.

Một nguyên nhân rõ ràng là lượng mưa thấp. Muốn đoán hướng đi của khí thải hằng năm, chỉ cần nhìn vào lưu lượng nước chảy qua lưu vực sông Dương Tử. Hệ thống đập của con sông này cung cấp khoảng 1/5 sản lượng thủy điện toàn cầu. Khi dòng chảy suy giảm, than lại phải bù vào chỗ trống.

Năm nay cũng không khác. Dù mưa lũ và bão đã tàn phá Bắc Kinh và các tỉnh ven biển trong tháng vừa qua, lượng mưa tại lưu vực Dương Tử vẫn thấp hơn mức trung bình dài hạn 25% trong tháng 7. Đây có thể là năm khô hạn thứ tư trong sáu năm qua. Khi thiếu nước quay tua-bin, các nhà máy thủy điện buộc phải ngừng hoạt động.

Nếu may mắn, chuỗi năm khô hạn bắt đầu từ 2021 chỉ là giai đoạn ngắn hạn và sẽ trở lại bình thường. Nhưng biến đổi khí hậu khiến các quy luật lịch sử không còn đáng tin. Nhiều khu vực trên thế giới đang khô cạn nhanh chóng, trung bình mỗi nửa năm lại có thêm một diện tích khô hạn bằng bang California.

Một yếu tố bất ngờ góp phần vào tình trạng này chính là thành công của Trung Quốc trong việc xử lý ô nhiễm. Khoảng một thập kỷ trước, các bản tin thường đi kèm hình ảnh thành phố ngập trong khói bụi từ nhà máy điện. Từ năm 2013, Bắc Kinh mạnh tay kiểm soát, nồng độ PM2.5 đã giảm khoảng một phần ba vào năm 2019, ước tính cứu sống hàng trăm ngàn người mỗi năm.

Tuy nhiên, việc làm sạch không khí cũng có tác dụng phụ. Trước kia, lớp sương mù dày đặc phản chiếu ánh mặt trời trở lại không gian. Khi nó biến mất, nhiều tia nắng hơn chạm tới mặt đất và làm khí quyển nóng lên. Một nghiên cứu công bố tháng trước cho thấy hơn 80% sự tăng tốc của tình trạng ấm lên toàn cầu kể từ 2010 bắt nguồn từ việc giảm sulfur dioxide do châu Á kiểm soát bụi mịn.

Ngoài ra, hạt bụi cũng ảnh hưởng đến mưa, khi chúng đóng vai trò như “hạt nhân ngưng tụ” để không khí ẩm kết thành giọt nước và mây dông. Quan hệ này chưa được hiểu hết, nhưng có thể giải thích tại sao khu vực Dương Tử lại hứng nhiều năm khô hạn. Các nhà nghiên cứu Đại học Sư phạm Nam Kinh chỉ ra: Lượng mưa tăng khi ô nhiễm công nghiệp cao và giảm khi bầu trời trong lành. Nồng độ PM2.5 tại trung tâm lưu vực đã giảm một nửa từ 2013 đến 2020, dù vẫn cao hơn mức an toàn.

Điều này gợi mở một khả năng đáng lo. Trung Quốc bắt đầu quy hoạch hệ thống thủy điện khổng lồ như lá chắn duy nhất chống lại phát thải carbon, trước khi năng lượng gió, mặt trời, pin và xe điện bùng nổ. Các dự án đập dựa vào dữ liệu khí hậu của thời kỳ trước 2013, khi Tây Nam Trung Quốc vẫn còn chịu ảnh hưởng bởi lớp khói bụi công nghiệp. Cơ sở khoa học cho đập Yarlung Tsangpo, dự án cuối cùng và lớn nhất, có thể đã lỗi thời.

Nếu tình trạng hạn hán và thủy điện kém hiệu quả tiếp diễn, Trung Quốc sẽ phải dựa nhiều hơn vào than để đáp ứng nhu cầu điện, nhất là mùa hè khi nhu cầu điều hòa tăng cao. Điều đó đồng nghĩa các nhà máy nhiệt điện sẽ còn gây hại thêm vài năm nữa. Và nếu dòng chảy Dương Tử không sớm trở lại, cả thế giới sẽ phải chịu tác động.