Tổng thống Nga Vladimir Putin đang tiến gần hơn bao giờ hết đến mục tiêu xây dựng một hệ thống Internet lý tưởng theo quan điểm của mình. Tháng 7 vừa qua, Điện Kremlin tuyên bố đã chọn VK, một công ty mạng xã hội do nhà nước kiểm soát, làm nền tảng nhắn tin quốc gia. Kết quả là sự ra đời của Max, một siêu ứng dụng với tham vọng cho phép người dùng nhắn tin, quản lý tài chính, truy cập dịch vụ công và thậm chí bỏ qua việc xếp hàng tại các lễ hội âm nhạc. Ngày 16.7, ông Putin cũng ra lệnh cho chính phủ soạn thảo các quy định mới nhằm hạn chế phần mềm và dịch vụ truyền thông đến từ các quốc gia bị coi là không thân thiện. Hai ngày sau đó, Anton Gorelkin, phó chủ tịch ủy ban Công nghệ thông tin của Duma Quốc gia, cho biết ứng dụng WhatsApp của Meta Platforms, hiện là nền tảng phổ biến nhất tại Nga, “rất có thể” sẽ nằm trong danh sách các mục tiêu bị nhắm đến.

Trong những năm gần đây, Nga cùng nhiều quốc gia khác ngày càng quan tâm đến khái niệm “chủ quyền số”, tức là giảm sự phụ thuộc vào các công ty công nghệ và hạ tầng do nước ngoài sở hữu. Đối với ông Putin, mục tiêu cuối cùng có vẻ là xây dựng một mô hình Internet giống với Trung Quốc, nơi mọi trải nghiệm trực tuyến đều tích hợp trong một ứng dụng duy nhất và nhà nước có quyền giám sát, kiểm soát toàn bộ hoạt động. Người phát ngôn của Điện Kremlin và VK đều không phản hồi yêu cầu bình luận.

Vì Điện Kremlin kiểm soát VK thông qua tập đoàn năng lượng quốc doanh Gazprom và các cổ đông có liên hệ với chính phủ, ứng dụng Max sẽ giúp nhà nước nắm quyền kiểm soát đáng kể đối với đời sống trực tuyến tại Nga. Theo bà Irina Borogan, chuyên gia cao cấp tại trung tâm Phân tích Chính sách châu Âu, Max không có tính năng mã hóa đầu cuối, công nghệ giúp ngăn bên thứ ba truy cập dữ liệu giữa hai thiết bị. Điều này khiến ứng dụng dễ bị giám sát bởi chính quyền, theo nhóm vận động kỹ thuật số Roskomsvoboda. “Ý tưởng của ông Putin luôn là như vậy: mọi thứ đều phải nằm trong vòng kiểm soát,” bà Borogan nhận định và mô tả Max như một “cảnh sát điện tử.”

Kể từ khi xung đột Nga–Ukraine nổ ra năm 2022, chính quyền Nga đã gia tăng áp lực lên các dịch vụ mà họ không kiểm soát hoàn toàn. Nga đã cấm các nền tảng truyền thông xã hội của Mỹ như Facebook, Instagram và X. YouTube vẫn được sử dụng rộng rãi, nhưng chính phủ đang hạn chế tốc độ truy cập. TikTok, thuộc sở hữu của công ty Trung Quốc ByteDance, cũng mất dần sức hút sau khi hạn chế người dùng Nga tiếp cận nội dung và phát trực tiếp từ nước ngoài để tuân thủ luật pháp trong nước.

Chính phủ Nga cũng thường xuyên ngắt kết nối mạng. Trong 27 ngày đầu tháng 7, cả nước ghi nhận 2.591 lần mất kết nối mạng di động, tăng mạnh so với 654 lần trong suốt tháng 6, theo tổ chức phi chính phủ Na Svyazi. Chính phủ cho rằng việc gián đoạn là cần thiết để đối phó với các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái từ Ukraine.

Theo Roskomsvoboda, các cơ quan chức năng hiện đang thử nghiệm hình thức chặn ứng dụng cụ thể thay vì ngắt toàn bộ Internet. Họ đã cấm nhiều VPN, những công cụ giúp người dùng ẩn danh và truy cập các trang web bị chặn. Nga gần đây cũng thông qua luật xử phạt người dân nếu tìm kiếm nội dung bị nhà nước liệt vào danh sách “cực đoan.” Nội dung liên quan đến cộng đồng LGBTQ cũng bị cấm. Thậm chí, một hành động phản đối chiến tranh trên mạng xã hội cũng có thể dẫn đến án tù dài hạn.

Bằng cách điều hướng phần lớn hoạt động mạng sang các dịch vụ do VK vận hành, Điện Kremlin đang củng cố quyền kiểm soát. Phần lớn quyền biểu quyết của VK thuộc về MF Technologies, công ty do Gazprom và Sogaz kiểm soát. Sogaz là công ty bảo hiểm có phần sở hữu của Yury Kovalchuk, một tỉ phú từng bị bộ Tài chính Mỹ gọi là “người quản lý tài chính cá nhân của Putin.” Giám đốc điều hành VK là Vladimir Kirienko, con trai của một trong những trợ lý quyền lực nhất của ông Putin.

Trong những năm gần đây, Nga liên tục siết chặt các đạo luật nhằm chặn người dân truy cập các trang web và buộc các công ty công nghệ phải lưu trữ dữ liệu người dùng Nga ngay trong nước. Pavel Durov, người sáng lập VK, từng tuyên bố ông buộc phải bán cổ phần tại công ty vào năm 2014 vì không chấp nhận yêu cầu bàn giao dữ liệu người dùng Ukraine. Đến năm 2019, một đạo luật mới cho phép chính phủ lọc lưu lượng truy cập Internet. Từ đó, Điện Kremlin bắt đầu thử nghiệm công nghệ có thể giúp cô lập hoàn toàn nước Nga khỏi Internet toàn cầu nếu cần thiết.

Kể từ khi xung đột bùng nổ, quá trình này càng được đẩy nhanh. Các nền tảng công nghệ nội địa lần lượt được đưa vào phạm vi kiểm soát gián tiếp của nhà nước. Năm ngoái, một nhóm nhà đầu tư, bao gồm cả cựu lãnh đạo cấp cao của Gazprom, đã mua lại mảng kinh doanh tại Nga của Yandex, công cụ tìm kiếm lớn nhất nước này, trong một thương vụ được Điện Kremlin giám sát.

Người dân Nga đang dần chuyển sang dùng các nền tảng trong nước để thay thế các trang như YouTube và Wikipedia. Năm ngoái, Vkontakte, mạng xã hội chủ lực của VK, đã vượt qua YouTube về số người dùng hàng tháng. Tuy nhiên, theo Sarkis Darbinyan, người sáng lập tổ chức Roskomsvoboda, ngay cả khi được nhà nước hậu thuẫn, Max vẫn cần thời gian để thay thế các đối thủ cạnh tranh. “Trong vài năm tới, người dân Nga có thể sẽ bắt đầu tải Max, nhưng chưa dùng nó làm ứng dụng nhắn tin chính,” ông nói. “Ban đầu, ứng dụng này sẽ chủ yếu được dùng để truy cập các dịch vụ công tiện lợi hơn.”

Việc phát triển Max không chỉ là xây dựng một nền tảng mới mà còn là nỗ lực đoạn tuyệt với quá khứ. Theo bà Ekaterina Schulmann, nhà khoa học chính trị tại Trung tâm Nga–Âu thuộc Carnegie ở Berlin, “Đây không phải là một nỗ lực xây dựng Internet có chủ quyền,” bà nói, “mà là một nỗ lực nhằm phá bỏ những gì đang tồn tại.”