Đối mặt với sự trỗi dậy của Trung Quốc là vấn đề mang tính thời đại cho mọi quốc gia dân chủ. “Nhà nước kỹ sư” hành động nhanh, phá bỏ rào cản, nhưng cũng chà đạp lên con người.

Trong nhiều năm qua, khả năng xây dựng của Anh đã rơi vào bế tắc. Hồ sơ pháp lý cho một khu căn hộ nhỏ ở London có thể dài hơn 1.000 trang, trong khi vài thập niên trước chỉ là một tập mỏng. Dự án đường hầm Lower Thames, được xem xét từ đầu những năm 2000, đã tích lũy tới hơn 350.000 trang giấy tờ. Tuyến đường sắt cao tốc HS2 thì ngày càng bị thu hẹp quy mô, nhưng chi phí lại tăng lên gấp nhiều lần so với ước tính ban đầu. Khi tôi đến khu ga Euston ở London vài năm trước, nơi từng là điểm đầu cuối dự kiến của HS2, cảnh tượng bỏ hoang giữa trung tâm thành phố thật đáng ngán ngẩm. Nhiều người hoài nghi rằng tuyến HS2 sẽ chẳng bao giờ tới Euston.

Anh dường như không thể thoát khỏi vòng xoáy tăng trưởng thấp, thiếu nhà ở và nguồn năng lượng, nếu không vượt qua được sự quan liêu và trì trệ.

Trái lại, Trung Quốc lại đi một con đường khác. Tôi lần đầu tới Thượng Hải năm 1993, khi đường phố đầy xe đạp chen chúc. Một thập niên sau quay lại, thành phố đã biến đổi hoàn toàn: cao tốc trên cao chạy xuyên trung tâm, bên bờ sông Hoàng Phố mọc lên hàng loạt cao ốc hiện đại chẳng khác Manhattan. Tốc độ phát triển khiến tôi khó tin vào mắt mình, và nó còn được nhân rộng khắp cả nước.

Từ đó đến nay, Trung Quốc đã tích lũy tri thức và kinh nghiệm từ cuộc bùng nổ xây dựng lớn nhất trong lịch sử. Cầu treo Huajiang ở Quý Châu, dự kiến khánh thành tháng 9 tới, sẽ trở thành cầu cao nhất thế giới với độ cao 625m từ mặt cầu xuống đáy vực. Mạng lưới đường sắt cao tốc, phát triển từ năm 2008, nay lớn hơn cả phần còn lại của thế giới cộng lại. Mỗi năm suốt 25 năm qua, Trung Quốc xây dựng các nhà máy điện có công suất tương đương toàn bộ hệ thống của Anh. Hệ thống cao tốc quốc gia, xây dựng trong 30 năm, nay dài gấp đôi mạng lưới đường liên bang Mỹ.

Không chỉ xây dựng, Trung Quốc còn bứt phá về công nghệ và sản xuất. Từ chỗ được thuê làm công xưởng giá rẻ cho phương Tây, họ đã tích lũy năng lực đổi mới. Sau hai thập kỷ, các hãng xe điện Trung Quốc giờ đã vượt mặt đối thủ phương Tây. Nước này cũng thống trị lĩnh vực năng lượng tái tạo.

Đối diện với sự trỗi dậy ấy, các nền dân chủ phải tìm cách thích ứng. Dan Wang, học giả tại Đại học Stanford, trong cuốn Breakneck: China’s Quest to Engineer the Future lập luận rằng khác biệt căn bản nằm ở chỗ Trung Quốc do kỹ sư lãnh đạo, còn Mỹ là luật sư. Trong 10 tổng thống Mỹ gần nhất, có 5 người học luật, chỉ 2 từng là kỹ sư (Herbert Hoover và Jimmy Carter). Ở Anh, chưa từng có thủ tướng nào xuất thân kỹ sư; Margaret Thatcher là gần nhất, nhưng bà cũng là luật sư.

Hệ quả có thể thấy rõ ở việc Mỹ thất bại trong dự án đường sắt cao tốc California, giống như bản sao của HS2: chậm tiến độ, cắt giảm quy mô, chi phí đội lên. Văn hóa ám ảnh thủ tục khiến nhà ở thiếu hụt, giao thông công cộng đình trệ, hạ tầng xuống cấp.

Tất nhiên, Trung Quốc không phải không có mặt trái. Cuốn Breakneck nhắc tới chính sách một con tàn khốc và phong tỏa zero-Covid ở Thượng Hải, cho thấy nhà nước kỹ sư có thể mang lại kỳ tích, nhưng cũng dễ gây ra thảm họa và áp bức.

Ưu thế lâu dài của dân chủ chính là khả năng mở rộng, thích ứng và thay đổi hướng đi khi cần. Trong khi Trung Quốc tiếp tục tiến lên, Mỹ và các đồng minh có nguy cơ tụt lại trong cuộc đua công nghệ và ảnh hưởng toàn cầu nếu không thay đổi. Câu hỏi là: chúng ta có kịp đứng lên trước thách thức này hay không?