Khi còn nhỏ ở Liverpool, Paul McCartney từng được cha khuyên nên nhổ hết răng trước tuổi 21. Ông bảo nên làm sớm một lần cho xong, thay vì để chúng rụng dần từng chiếc theo năm tháng. Giữa thế kỷ 20, trong một số tầng lớp trung lưu ở Anh và Mỹ, việc gắn răng giả sớm từng được xem là một nghi thức trưởng thành đầy thực tế.

Đây chỉ là một trong vô vàn ví dụ trong hành trình kéo dài hàng thế kỷ của nhân loại nhằm thay thế những bộ phận cơ thể bị hỏng hóc. Đây cũng là một trong nhiều câu chuyện được Mary Roach kể lại trong cuốn Replaceable You: Adventures in Human Anatomy (W.W. Norton, phát hành ngày 16.9). Cuốn sách là tác phẩm thứ chín của tác giả khoa học đại chúng nổi tiếng này, pha trộn giữa lời cảnh báo về những “ý tưởng tồi tệ” trong lịch sử y học và sự tôn vinh dành cho những tiến bộ vượt bậc của y học hiện đại.

Về những “thất bại tiêu biểu”, ta có thể kể đến: Bệnh nhân bị bỏng ở thế kỷ 19 từng được ghép da từ ếch và gà, nhưng cơ thể lại từ chối chúng sau khi hệ miễn dịch phục hồi; đàn ông hói đầu ở thập niên 1970 được đan tóc polyester lên da đầu, khiến họ trông chẳng khác nào búp bê American Girl; và thảm họa của những bộ răng giả được lắp sớm, khi hiệu quả nhai chỉ bằng một phần tư răng thật và phải thay mới sau mỗi 5–10 năm. May mắn thay, McCartney trong câu chuyện trên vẫn giữ được răng thật cho đến giờ.

Nhưng song song với đó là những thành tựu ngoạn mục. Sự ra đời của máy thở áp lực dương vào giữa thế kỷ 20 đã giúp vô số bệnh nhân viêm phổi, đột quỵ và sau này là Covid-19 duy trì sự sống. Phẫu thuật đục thủy tinh thể giờ đây an toàn đến mức ngay cả những người chỉ bị cận thị cũng chủ động thực hiện để cải thiện thị lực. Tay chân giả điều khiển bằng điện cơ (myoelectric prosthetics) có cảm biến kết nối với nhóm cơ còn lại, cho phép người dùng gấp giấy origami, chơi guitar hay lau nhà như bình thường.

Xuyên suốt khảo sát của Roach về bộ phận cơ thể có thể thay thế, một công thức quen thuộc dần hiện ra: Tham vọng y học kết hợp với sức hấp dẫn “nguy hiểm” của cái mới.

Vào thế kỷ 19, các bác sĩ phẫu thuật thường dùng ngà voi làm đinh cố định xương và thay thế khớp hông vì chúng bền, nhẵn và đặc biệt là chống nhiễm trùng. Nhưng đến đầu thế kỷ 20, họ dần thay ngà voi bằng titan và hợp kim kim loại dù nguy cơ nhiễm trùng cao hơn. Roach đặt câu hỏi: Phải chăng là do luật bảo vệ voi? Hay do giá ngà voi tăng? Không, một bác sĩ chỉnh hình giải thích: “Vì hợp kim là chất liệu mới. Lúc nào cũng thế cả.”

Theo Roach, phải mất đến 10 năm để các bác sĩ hiểu một vật liệu sẽ tương tác ra sao trong cơ thể người. Tuy nhiên, các cơ quan quản lý y tế như Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) lại thường cấp phép cho thiết bị y tế mới trong thời gian ngắn hơn nhiều. Chính lỗ hổng này từng dẫn đến những ca cấy ghép biến chứng nghiêm trọng.

Bảy năm trước, tôi từng xem bộ phim tài liệu The Bleeding Edge về những nạn nhân bị mất cuộc sống vì các thiết bị y tế chưa được nghiên cứu đầy đủ. Một tay đua xe đạp từng hy vọng khớp háng bằng cobalt sẽ giúp anh quay lại đường đua, nhưng kết cục là những cơn loạn thần đến mức anh dùng bút và xà phòng vẽ nguệch ngoạc lên trần phòng khách sạn. Năm 2010, Johnson & Johnson đã phải thu hồi toàn bộ khớp hông kim loại sau khi phát hiện chúng có thể phân hủy và rò rỉ độc tố vào máu bệnh nhân.

Phim cũng kể về một phụ nữ bị vòng tránh thai gây chảy máu dữ dội đến mức phải mặc tã, và một người khác bị rơi cả ruột kết qua âm đạo sau ca phẫu thuật cắt tử cung bằng robot. Bữa tiệc sau buổi chiếu phim là một trong những khoảnh khắc ngượng ngùng nhất mà tôi từng trải qua.

Chủ đề của Roach có phần kinh dị và không dành cho người yếu tim, nhưng cô đã khai thác nó bằng lối viết tràn đầy năng lượng và hài hước, như từng làm trong các cuốn sách về tử thi, du hành vũ trụ hay tình dục. Cô theo đuổi trí tò mò của mình đến tận cùng, dù đó là nông trại nuôi heo ở Tứ Xuyên (Trung Quốc), phòng khám chuyên cấy ghép dương vật ở Tbilisi (Georgia), hay bên trong một buồng sắt dưỡng khí (phổi sắt) từ thập niên 1950.

Trên hành trình ấy, cô đã gặp gỡ những người được y học hiện đại cứu sống. Như Diana, người bị bỏng cấp độ ba trên hơn 90% cơ thể sau một vụ tai nạn xăng dầu. Sau 25 ca phẫu thuật, cô không chỉ sống sót mà còn tự tin mặc váy hai dây đi ăn tối. Hay Ezra, một sinh viên bị cụt chân trên gối, từng thi đấu tại Paralympic 2024 và hiện sở hữu nhiều bộ chân giả chuyên dụng để leo núi, chơi bóng rổ và đá bóng.

Cô cũng dành thời gian với các nhà khoa học đang nuôi mộng chế tạo tim có thể đập mãi mãi, nuôi tóc trong đĩa petri, và tạo ra lợn biến đổi gen có nội tạng tương thích với hệ miễn dịch con người. “Mục tiêu tối thượng là mỗi người sẽ có một con heo của riêng mình,” bác sĩ phẫu thuật Jeremy Goverman chia sẻ. Ông hy vọng điều này có thể kéo dài tuổi thọ và giúp giải quyết khủng hoảng thiếu nội tạng.

Tại Mỹ, mỗi năm có khoảng 6.000 người chết vì không kịp được ghép tạng. Tại Trung Quốc, nơi niềm tin vào khái niệm luân hồi rất phổ biến, chỉ khoảng 0,0004% dân số, tức 6.000 trên 1,4 tỉ người, tự nguyện đăng ký hiến tạng, theo Roach.

Thế nhưng dù công nghệ không ngừng tiến bộ, những mục tiêu lớn lao vẫn còn rất xa vời. Tính đến nay, mới chỉ có hai người Mỹ từng được ghép tim từ heo chỉnh sửa gen, và cả hai đều qua đời chỉ sau vài tháng.

Một số công nghệ y học tiên tiến cũng dường như không thực sự đáp ứng được nhu cầu thực tế. Ngay cả những bộ tay chân giả hiện đại và đắt tiền nhất vẫn thường khiến người dùng cảm thấy vướng víu và thiếu tự nhiên. Tại một hội nghị dành cho người cụt chi ở California, một người tham dự bật cười khi thấy ảnh quảng cáo tay giả đang cầm quả mâm xôi. “Ai lại mất 15 giây để nhặt một quả mâm xôi?” cô hỏi Roach. “Không. Người ta sẽ đưa tay còn lại ra nhặt cho nhanh.” Trên thực tế, hơn một nửa số người dùng tay giả đã bỏ không sử dụng vì họ thấy dùng tay còn lại hoặc dựa vào thói quen thích nghi sẵn có vẫn tiện lợi hơn nhiều.

Ngay cả những bộ phận tưởng chừng đơn giản và có tiềm năng thương mại cũng rất khó tái tạo. Trong một lần gặp bác sĩ phẫu thuật thẩm mỹ điều hành một startup chuyên cấy tóc, Roach đã thuyết phục ông lấy một mảng nang tóc trên đầu cô để cấy vào bắp chân mình. Cô nói muốn cảm nhận “cảm giác kỳ lạ khi có vài sợi tóc dài, bồng bềnh mọc ra từ chân.” Cuộc phẫu thuật kéo dài cả ngày. Kết quả là thất bại.

Trên hết, Replaceable You là một lời tôn vinh những gì ta vốn đã có khi sinh ra, một thông điệp đáng suy ngẫm trong thời đại mà nhiều người nổi tiếng từng tuyên bố vẻ đẹp của mình là “tự nhiên” nay lại quay sang quảng bá bác sĩ thẩm mỹ trên Instagram.

Một trong những cuộc phỏng vấn ám ảnh nhất của Roach là với một bác sĩ thẩm mỹ ở Mexico City, người kể rằng nhiều bệnh nhân của ông “thay túi nâng ngực mỗi lần thay bạn trai.” Ông ước tính mỗi tháng có ít nhất một phụ nữ địa phương tử vong vì phẫu thuật nâng mông kiểu Brazil, thủ thuật lấy mỡ từ vùng khác của cơ thể rồi chuyển vào mông.

“Ngay cả bộ phận đơn giản nhất của cơ thể con người cũng khiến việc tái tạo trở nên bất khả thi,” Roach viết. “Những hoạt động âm thầm nhưng bền bỉ của cơ thể, như cấu trúc tuyệt vời của sụn và men răng, khả năng lấy nét tự động của đôi mắt, hay một trái tim vẫn đập được ngay cả khi rời khỏi cơ thể… đó mới là những điều kỳ diệu thực sự.”