Các công ty công nghệ và giới học thuật từ lâu đã tranh luận về lợi ích và rủi ro khi phát triển phần mềm mã nguồn mở. Tuy nhiên, làn sóng trí tuệ nhân tạo tạo sinh đã khiến cuộc tranh luận này trở nên cấp thiết hơn.

DeepSeek cùng nhiều công ty Trung Quốc khác đã tung ra loạt mô hình AI mã nguồn mở giá rẻ, đủ sức cạnh tranh với phần mềm của các nhà phát triển AI hàng đầu tại Mỹ. Đáp lại, OpenAI đã lần đầu tiên sau sáu năm công bố mô hình mã nguồn mở mới. Chính quyền Tổng thống Trump cũng kêu gọi nhiều công ty công nghệ Mỹ làm điều tương tự.

Mã nguồn mở là gì?

Về cơ bản, mã nguồn mở là phần mềm có mã nguồn được công khai để bất kỳ ai cũng có thể sử dụng hoặc chỉnh sửa. Theo tổ chức phi lợi nhuận Open Source Initiative (OSI) tại California, phần mềm được coi là mã nguồn mở phải tuân thủ các điều kiện cụ thể về phân phối và quyền truy cập.

Đối với mô hình AI, OSI yêu cầu nhà phát triển phải công khai dữ liệu huấn luyện và cho phép người dùng nghiên cứu, sử dụng, tùy biến hệ thống cho bất kỳ mục đích nào.

Ngược lại, phần mềm đóng là sản phẩm do nhà phát triển kiểm soát, không thể chỉnh sửa và ít minh bạch hơn về cấu trúc kỹ thuật.

Các công ty AI hàng đầu có công khai mã nguồn không?

Nhiều công ty công nghệ tự gọi phần mềm AI của họ là mã nguồn mở, nhưng không phải ai cũng đồng ý với định nghĩa đó. Meta Platforms, startup Pháp Mistral và gần đây là DeepSeek đều đã phát hành các mô hình AI mà họ tuyên bố là mã nguồn mở.

Tuy nhiên, nhiều mô hình thực chất là mô hình "open-weight". Tức là ngoài việc cung cấp mô hình và có thể cả một phần mã nguồn, các công ty công khai các trọng số, các giá trị số mà mô hình học và điều chỉnh trong quá trình huấn luyện. Điều này giúp người khác tự tinh chỉnh dễ dàng hơn, nhưng không chia sẻ chi tiết dữ liệu huấn luyện.

Ví dụ, Meta cung cấp trọng số và một phần mã nguồn của dòng mô hình Llama nhưng không công bố thông tin chi tiết về dữ liệu huấn luyện. OSI từng chỉ trích Meta vì điều khoản giấy phép giới hạn một số mục đích thương mại.

Tương tự, vào tháng 1, DeepSeek tuyên bố phát hành hệ thống R1 theo dạng mã nguồn mở nhưng không cung cấp mã hay dữ liệu huấn luyện, làm dấy lên nghi vấn về nguồn gốc của mô hình.

OpenAI, dù có chữ “open” trong tên, hầu như không “mở” mã nguồn các mô hình của mình. Nhưng sau thành công của DeepSeek, CEO OpenAI Sam Altman thừa nhận công ty cần “xây dựng lại chiến lược mã nguồn mở”. Ông nói thêm: “Cá nhân tôi cho rằng chúng tôi đã đứng sai phía của lịch sử.”

Tháng 8, OpenAI phát hành hai mô hình GPT-oss-120b và GPT-oss-20b, thuộc nhóm mô hình "open-weight" giống Llama. Hai mô hình này được đăng tải miễn phí trên nền tảng Hugging Face. Chúng có khả năng mô phỏng quá trình suy luận của con người và sinh văn bản theo yêu cầu, nhưng không tạo ra được hình ảnh hay video.

Lợi ích của mã nguồn mở là gì?

Những người ủng hộ mã nguồn mở cho rằng mô hình này tiết kiệm chi phí vì không có phí bản quyền, từ đó giúp AI được phổ biến rộng rãi hơn và thúc đẩy sự đổi mới. Họ cũng nhấn mạnh rằng mô hình mở buộc các nhà phát triển AI mạnh phải minh bạch hơn.

Ngược lại, hệ thống đóng có thể dẫn tới thị trường AI bị chi phối bởi các công ty lớn. Aaron Levie, giám đốc điều hành công ty lưu trữ đám mây Box, nhận xét rằng trong thế giới AI đắt đỏ và độc quyền, các nhà cung cấp hoàn toàn có thể giữ lại toàn bộ lợi ích kinh tế và loại bỏ cơ hội của các nhà phát triển và hệ sinh thái khác.

Với Meta, mã nguồn mở còn mang lại lợi ích về sức ảnh hưởng. Khi cho phép nhà phát triển truy cập và xây dựng dựa trên phần mềm mở, Meta mở rộng được tầm ảnh hưởng trong hệ sinh thái AI.

Rủi ro của mô hình mã nguồn mở là gì?

Những người phản đối mã nguồn mở cho rằng mô hình này kém an toàn hơn. Trong lĩnh vực AI, một số ý kiến tại Mỹ lo ngại việc sử dụng mô hình từ các đối thủ như Trung Quốc có thể đe dọa đến an ninh quốc gia. Ví dụ, các mô hình thu thập dữ liệu người dùng quy mô lớn có thể bị dùng cho mục đích giám sát. Ngoài ra, việc các công ty Mỹ chia sẻ mô hình AI với mức độ mở khác nhau có thể tạo cơ hội để các quốc gia đối thủ khai thác công nghệ và vượt mặt Mỹ.

Tại sao DeepSeek lại chọn cách tiếp cận "mở"?

Bằng cách áp dụng mô hình mở, dù có giới hạn, DeepSeek phần nào xoa dịu sự lo ngại của người dùng toàn cầu về sự kiểm soát chặt chẽ của Trung Quốc đối với công nghệ AI. Cách làm này cũng giúp chatbot của họ dễ tiếp cận thị trường phương Tây hơn vì các nhà phát triển có thể tùy chỉnh công nghệ để phù hợp với nhu cầu riêng.

Nói cách khác, DeepSeek đang áp dụng lại chiến lược mà Meta từng dùng để mở rộng tầm ảnh hưởng trong hệ sinh thái AI. Chiến lược này dường như không qua mắt được CEO Meta Mark Zuckerberg.

“Đây là một cuộc cạnh tranh địa chính trị rất lớn, và Trung Quốc đang chạy hết tốc lực,” Zuckerberg nói trong chương trình The Joe Rogan Experience. “Nếu có một mô hình mã nguồn mở để cả thế giới dùng, thì đó nên là mô hình của Mỹ.”

Mô hình AI của DeepSeek hoạt động thế nào?

Giống nhiều mô hình tiên tiến từ Mỹ như OpenAI hay Google, DeepSeek R1 được thiết kế để mô phỏng cách con người suy nghĩ, bằng cách xử lý câu hỏi trước khi phản hồi. Mô hình này, được xây dựng dựa trên một phiên bản trước đó là V3, tỏ ra hiệu quả hơn các đối thủ Mỹ.

Đội ngũ DeepSeek đã có cách làm sáng tạo. Trong khi các đối thủ dùng số lượng lớn chip cao cấp để huấn luyện AI, DeepSeek tận dụng hiệu quả số chip cũ hơn do bị Mỹ hạn chế xuất khẩu các loại tiên tiến nhất. Họ cũng dựa vào kỹ thuật học tăng cường, khi thưởng cho câu trả lời đúng và phạt cho câu trả lời sai.

Tại Mỹ, một số lãnh đạo công nghệ và chính sách công nhận bước tiến này. Họ cũng đặt câu hỏi liệu DeepSeek có đang phát triển chatbot dựa trên công nghệ phương Tây để né tránh phần chi phí khổng lồ khi xây dựng mô hình ngôn ngữ lớn hay không.

Chính phủ nói gì về mã nguồn mở?

Sau khi rà soát, năm 2024, chính quyền Tổng thống Joe Biden kết luận rằng chưa nên áp dụng hạn chế với mô hình AI mở, nhưng vẫn để ngỏ khả năng có thể sẽ làm điều đó trong tương lai.

Chính quyền Tổng thống Donald Trump đã bày tỏ sự ủng hộ nhất định với mô hình mã nguồn mở và mở trọng số, có thể nhằm đối phó với đà phát triển AI của Trung Quốc. Trong Kế hoạch Hành động AI công bố tháng 7, Nhà Trắng khuyến khích phát triển các mô hình mở và coi đây là “tiêu chuẩn toàn cầu” cho doanh nghiệp và học thuật. Tài liệu viết rằng “vì lý do đó, chúng cũng có giá trị địa chiến lược.”