Nhu cầu khổng lồ từ các trung tâm dữ liệu đang tạo áp lực nặng nề lên lưới điện lớn nhất nước Mỹ, khiến người tiêu dùng phải trả giá đắt. Ngay cả Thung lũng Silicon hùng mạnh cũng cần thận trọng trước nguy cơ khiến 67 triệu người Mỹ bất mãn.

PJM Interconnection là tổ chức quản lý lưới điện lớn nhất Hoa Kỳ, bao phủ toàn bộ hoặc một phần 13 bang miền Trung Tây và Trung Đại Tây Dương cùng thủ đô Washington D.C. Trong tất cả trừ bốn bang cùng D.C., hóa đơn điện hộ gia đình trung bình trong năm kết thúc tháng 5 đã tăng nhanh hơn mức trung bình toàn quốc, vốn đã cao tới hơn 6%.

Thay vì giá xăng dầu, chính giá điện đang thổi bùng làn sóng tranh cãi chính trị. Tại New Jersey, tâm điểm mới nhất, chi phí điện sinh hoạt trở thành vấn đề lớn trong cuộc đua ghế Thống đốc đang thu hút sự chú ý toàn quốc, chỉ còn chưa đầy ba tháng nữa là bầu cử. Và tâm điểm của mọi chuyện chính là cuộc đua AI.

Nhiều bang Mỹ, đặc biệt trong khu vực lưới PJM, chứng kiến hóa đơn điện hộ gia đình tăng mạnh trong năm qua (trung bình toàn quốc: +6,3%).

Người dân New Jersey phải chịu mức tăng 13,3%, cao thứ ba cả nước. Nhưng New York thậm chí còn tệ hơn, hóa đơn tăng tới 14,4%. Theo Monitoring Analytics, đơn vị giám sát thị trường độc lập, 94% mức tăng giá điện bán buôn PJM đến từ chi phí năng lượng, chủ yếu là khí đốt, vốn có khả năng hạ nhiệt trong thời gian tới.

Dữ liệu trên chỉ tính đến tháng 5, ngay trước khi tác động từ đợt tăng khổng lồ của giá công suất (capacity charges) bắt đầu. Từ tháng 6, các khoản phí công suất tăng vọt đã vượt cả chi phí truyền tải, trở thành yếu tố chính đẩy giá điện bán buôn lên cao.

Đấu giá công suất vốn được thiết kế để đảm bảo nguồn cung, khuyến khích duy trì hoặc xây mới nhà máy điện. Nhưng đây lại là cơ chế phức tạp và gây sốc: giá được ấn định theo năm, và cuộc đấu giá mới nhất cho giai đoạn từ tháng 6.2026 thậm chí còn cao hơn.

Sau nhiều năm nhu cầu điện ổn định, PJM dự báo sẽ sớm có cú nhảy vọt. Thủ phạm chính: làn sóng trung tâm dữ liệu phục vụ AI, đặc biệt tại Virginia. Theo Monitoring Analytics, tới 64% chi phí công suất tăng thêm từ tháng 6 là do nhu cầu hiện tại và dự báo từ các trung tâm dữ liệu.

Cuộc đấu giá gần đây bị giới chuyên gia ví như “múa cầu mưa”, tốn kém mà không tạo ra công suất mới. Theo ước tính của chuyên gia Hugh Wynne, chi phí của hai cuộc đấu giá vừa qua đủ để xây 19 GW điện khí, nhưng thực tế chỉ tạo thêm được 4 GW. Kết quả là tài sản từ các hộ gia đình chuyển vào túi các nhà máy hiện hữu, đổi lại rất ít lợi ích.

Nguyên nhân còn ở thời điểm: Đấu giá vốn dĩ phải ấn định giá trước vài năm, nhưng hiện bị rút ngắn xuống dưới 12 tháng, quá ít để xây nhà máy mới. Hơn nữa, PJM đã áp dụng giả định thận trọng hơn về độ tin cậy của các nguồn phát, nhằm phản ánh kinh nghiệm từ những đợt thời tiết khắc nghiệt trước đó. Điều này cũng làm giảm công suất ước tính, đẩy giá đấu giá lên cao.

PJM đã đưa ra hoặc đề xuất một số cải cách, ví dụ mở rộng loại hình nguồn điện tham gia đấu giá. Wynne gợi ý tách thị trường công suất thành hai: một cho nhà máy hiện hữu, một cho công suất mới, vừa giảm lợi nhuận “trời cho” cho bên cũ, vừa tăng chắc chắn về giá cho bên mới.

Các nghị sĩ thì muốn mạnh tay hơn. Pennsylvania đang xem xét cho phép công ty tiện ích có thể trực tiếp đầu tư xây nhà máy điện mới, cạnh tranh với các nhà phát điện độc lập. New Jersey thì vừa thông qua dự luật yêu cầu cơ quan quản lý nghiên cứu khả năng rút khỏi cơ chế đấu giá, thậm chí ra khỏi PJM. Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo, “quay ngược đồng hồ” sẽ kéo dài, tốn kém và nhiều bất định.

Việc từ bỏ lợi ích của hàng thập kỷ cải cách thị trường điện chỉ để chiều lòng các trung tâm dữ liệu là vô lý. Thay vào đó, chính họ phải gánh trách nhiệm. Tối thiểu, các “ông lớn” AI cần ký hợp đồng dài hạn để phát triển nguồn điện mới, chứ không chỉ mua lại công suất hiện có. Điều này vừa tăng độ bền vững cho lưới điện, vừa biến trung tâm dữ liệu từ gánh nặng thành giải pháp.

Hoạt động huấn luyện và vận hành AI tiêu tốn năng lượng nhiều hơn nhiều so với lướt web thông thường, nhất là nếu mô hình AI “luôn hoạt động” mà CEO OpenAI Sam Altman hình dung trở thành phổ biến. Tuy vậy, các trung tâm dữ liệu có động lực kinh tế để tối ưu và hoàn toàn có công cụ để làm điều đó: kết hợp xây dựng nguồn điện mới và áp dụng phần mềm quản lý lưới điện thông minh hơn.

Nếu AI thực sự “thần kỳ” như lời hứa, thì chính nó phải giải quyết được bài toán năng lượng mà nó gây ra. Và làn sóng phản ứng dữ dội trong khu vực PJM cho thấy, điều này không chỉ cần thiết mà còn bắt buộc.