Một buổi chiều se lạnh tháng 11 tại tỉnh ven biển Fukui, phía Tây Nhật Bản, hai công nhân đội mũ bảo hộ đứng trên giàn giáo, khoan một lỗ nhỏ xuống lòng đất. Phía sau hàng rào sơn sọc cam đen có dòng chữ “chỉ dành cho người có thẩm quyền”, khoảng 40 phóng viên và nhiếp ảnh gia lặng lẽ theo dõi, nhiều người ôm chặt máy quay và máy ảnh.

Ngoài tiếng máy phát điện rì rầm, khung cảnh gần như hoàn toàn yên tĩnh. Đội công nhân mặc đồ bảo hộ tối màu, đi ủng cao su, chăm chú theo dõi mũi khoan xuyên sâu hơn 60 mét vào lòng đất. Mọi thứ trông giống như một công trình bình thường, nếu không có lượng lớn phóng viên hiện diện tại đây. Lý do là vì địa điểm này có thể gắn với tương lai của ngành hạt nhân Nhật Bản.

Tập đoàn điện lực Kansai Electric Power (KEPCO), một trong những nhà cung cấp điện lớn nhất nước, đang khảo sát địa chất nhà máy điện hạt nhân Mihama để đánh giá khả năng xây dựng một lò phản ứng mới. Đây là lần đầu tiên kể từ sau thảm họa hạt nhân Fukushima năm 2011, sự cố nghiêm trọng nhất của ngành kể từ Chernobyl, một công ty điện lực Nhật Bản chủ động cân nhắc xây dựng lò mới.

Thảm họa Fukushima đã làm thay đổi hoàn toàn chính sách năng lượng của Nhật. Toàn bộ 54 lò phản ứng, từng cung cấp gần một phần ba lượng điện quốc gia, đều bị ngừng hoạt động. Nhật buộc phải chuyển sang nhập khẩu nhiên liệu hóa thạch để bù đắp thiếu hụt. Niềm tin của công chúng vào điện hạt nhân sụp đổ, đội ngũ kỹ sư kỳ cựu nghỉ hưu, còn sinh viên trẻ thì né tránh ngành này.

Hơn một thập kỷ sau, ngành hạt nhân Nhật Bản đứng trước ngã rẽ: Hoặc đầu tư vào lò phản ứng mới, hoặc chấp nhận đánh mất năng lực thi công và vận hành đã tích lũy suốt nhiều năm. Nếu kế hoạch của Kansai Electric được triển khai, đây có thể là bước ngoặt, đánh dấu sự trở lại của điện hạt nhân trong chiến lược giảm phát thải và giảm phụ thuộc nhiên liệu nhập khẩu.

“Việc xây dựng lò phản ứng mới có thể mất cả thập kỷ, chưa kể đến thời gian chuẩn bị,” Kenji Kimura, chuyên gia cấp cao tại Viện Kinh tế Năng lượng Nhật Bản (IEEJ), nhận định. “Nhật Bản không còn thời gian để chần chừ.”

Trong bối cảnh AI và các trung tâm dữ liệu toàn cầu liên tục đòi hỏi nguồn điện ổn định và sạch, điện hạt nhân đang được chú ý trở lại. Các tập đoàn công nghệ như Microsoft và Google đã ký hợp đồng với những công ty năng lượng và startup phát triển lò phản ứng thế hệ mới.

Chính phủ nhiều nước cũng dần thay đổi quan điểm. Bỉ quyết định kéo dài thời gian vận hành các lò hiện có vì lo ngại gián đoạn khí đốt từ Nga. Tại Đài Loan, công chúng ngày càng ủng hộ việc tái khởi động một lò phản ứng quan trọng, dù cuộc trưng cầu dân ý gần đây không đạt đủ số phiếu thuận.

Tân Thủ tướng Nhật Bản, bà Sanae Takaichi, bày tỏ sự ủng hộ mạnh mẽ đối với năng lượng hạt nhân. “Tôi muốn chấm dứt cảnh đất nước bị rút kiệt vì nhập nhiên liệu hóa thạch, và chấm dứt kiểu ngoại giao phải cúi đầu trước các quốc gia giàu tài nguyên,” bà phát biểu hồi tháng 9 khi tuyên bố tranh cử chức lãnh đạo đảng cầm quyền.

Tại thị trấn ven biển Mihama, cách Tokyo gần 500 km về phía Tây, Kansai Electric đang từng bước hiện thực hóa mục tiêu đó. Sự kiện truyền thông hồi tháng trước đánh dấu bước khởi đầu trong kế hoạch khoan 21 vị trí quanh nhà máy Mihama để kiểm tra địa chất và khả năng chịu động đất.

Tại mỗi mét khoan, máy móc sẽ lấy ra lõi đất hình trụ, có kích thước tương đương một chai nước nhựa. Những mẫu này được mang về phòng thí nghiệm để phân tích độ nén của đất, theo ông Yutaka Tanaka, quản lý bộ phận đánh giá rủi ro và kết cấu của Kansai Electric.

Với ông Yoshio Hida, 75 tuổi, viễn cảnh có thêm lò phản ứng mới gợi lại thời hoàng kim của ngành hạt nhân Nhật. Gia nhập Kansai Electric từ thập niên 1970, vào thời điểm Nhật chịu cú sốc dầu mỏ Trung Đông, ông từng chứng kiến cảnh mất điện bất ngờ lúc 10 hoặc 11 giờ đêm vì thiếu nhiên liệu. “Khi từng sống trong hoàn cảnh như vậy, bạn sẽ nhận ra rằng sinh kế của mình không thể phụ thuộc vào biến động từ bên ngoài,” ông nói.

Hida tốt nghiệp ngành kỹ thuật hàn với hy vọng được làm việc trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân. Khi Kansai Electric mở rộng công suất, ông được phân công về nhà máy mới ở Mihama. Điện từ nhà máy này từng được cung cấp cho Triển lãm Thế giới 1970 tại Osaka, nơi một tấm bảng lớn tuyên bố: “Nhật Bản đã có nguồn năng lượng mới.”

“Lúc đó chúng tôi rất hào hứng,” ông nhớ lại. “Vừa vận hành nhà máy này, vừa xây dựng nhà máy khác. Có nhiều người trẻ vào làm và chúng tôi đào tạo họ.”

Sự nghiệp của ông gắn liền với tham vọng của ngành: Cung cấp một nửa lượng điện cho Nhật Bản vào năm 2030. Hida từng là giám đốc nhà máy điện hạt nhân Ohi bên cạnh Mihama trước khi nghỉ hưu năm 2010. Nhưng chỉ một năm sau, thảm họa Fukushima đã làm thay đổi tất cả.

Sự kiện năm 2011 bắt nguồn từ trận động đất mạnh 9 độ Richter ngoài khơi Đông Bắc Nhật Bản, kèm theo sóng thần làm sập hệ thống điện và phá hủy lò phản ứng tại nhà máy Fukushima Dai-ichi.

Sau đó, chính phủ thành lập cơ quan giám sát mới và ban hành tiêu chuẩn an toàn nghiêm ngặt cho việc tái khởi động lò phản ứng. Các đợt đánh giá kéo dài nhiều năm, kèm theo yêu cầu được chính quyền địa phương chấp thuận. Từ sau thảm họa, 21 lò phản ứng đã bị loại bỏ, chỉ còn 14 lò đang hoạt động. Gần đây, nhà máy Kashiwazaki-Kariwa, lớn nhất thế giới, được chính quyền địa phương cho phép khởi động lại. Nhà máy này do Tokyo Electric Power điều hành, cũng là đơn vị từng vận hành Fukushima.

Trong khi đó, than và khí đốt hiện chiếm gần 70% sản lượng điện quốc gia, dù Nhật Bản vẫn thúc đẩy phát triển năng lượng mặt trời. Các công ty điện lực và kỹ thuật chủ yếu dựa vào việc bảo trì nhà máy hiện có để duy trì hoạt động. Nhưng toàn ngành hạt nhân nói chung đã rơi vào trạng thái suy yếu.

Theo Diễn đàn Công nghiệp Hạt nhân Nhật Bản, số sinh viên tham gia hội chợ việc làm và hội thảo chuyên ngành đã giảm 74% chỉ trong một năm, từ năm tài khóa 2010 sang 2011. Từ đó đến nay, mỗi năm chỉ có khoảng 300 đến 400 sinh viên tham gia. Tình trạng thiếu nhân lực càng trầm trọng hơn khi dân số Nhật già hóa và giảm sút.

Để giữ lại năng lực kỹ thuật, chính phủ đã thành lập nền tảng chuỗi cung ứng điện hạt nhân, kết nối doanh nghiệp, giới học thuật và cơ quan nghiên cứu. Các công ty sẽ hợp tác với trường đại học và cao đẳng kỹ thuật để truyền nghề trực tiếp tại hiện trường, đồng thời nhận hỗ trợ khi tham gia các dự án điện hạt nhân quốc tế.

Tuy nhiên, giới chuyên gia cảnh báo rằng nếu không có thêm lò phản ứng mới, phần lớn kiến thức tích lũy suốt nhiều thập kỷ sẽ dần mai một. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu khắc nghiệt và bất ổn địa chính trị ngày càng tăng, việc có nguồn năng lượng ổn định trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Các cuộc khảo sát địa chất của Kansai Electric dự kiến kéo dài đến tháng 9.2025. Sau đó, công ty sẽ chọn các vị trí tiềm năng nhất để nghiên cứu sâu hơn. Toàn bộ quá trình có thể kéo dài đến năm 2030, thời điểm Kansai Electric đưa ra quyết định có xây lò mới hay không.

Thách thức lớn nhất vẫn là chi phí. Một lò phản ứng mới có thể tiêu tốn từ 1.000 đến 2.000 tỉ yen, tương đương 6 đến 13 tỉ USD, theo ông Takeo Kikkawa, hiệu trưởng Đại học Quốc tế Nhật Bản. Một số dự án tại Phần Lan còn đội vốn cao hơn nhiều.

Về phần mình, ông Hida hiện điều hành một tổ chức phi lợi nhuận giúp cộng đồng nâng cao nhận thức rủi ro trong các tình huống khẩn cấp liên quan đến hạt nhân. Ông cho biết mình hoan nghênh việc Kansai Electric bắt đầu khảo sát địa điểm mới.

Tuy nhiên, ông lo ngại rằng khoảng thời gian quá dài kể từ khi xây dựng lò phản ứng gần nhất, Tomari số 3 ở Hokkaido, hoàn thành năm 2009, có thể khiến ngành đánh mất kỹ năng thi công.

Dù vậy, ông vẫn lạc quan. “Giới trẻ ngày nay rất bản lĩnh,” ông nói. “Tôi tin họ có thể học hỏi từ thế hệ trước. Biết đâu chúng ta vẫn còn đủ khả năng để xây dựng thêm vài cái ấy chứ.”

— Với sự hỗ trợ của Christopher Udemans