Google, khởi đầu là một công ty khởi nghiệp với công cụ tìm kiếm và sau này trở thành tập đoàn công nghệ khổng lồ mang tên Alphabet Holdings, được thành lập dựa trên một nguyên tắc rõ ràng: “Đừng làm điều xấu” (Don’t be evil). Thế nhưng năm ngoái, công ty này đã bị kết luận là đang điều hành một mô hình độc quyền bất hợp pháp. Google đối mặt với nguy cơ bị chia tách bởi hệ thống tư pháp Hoa Kỳ, số phận từng xảy ra với AT&T hoặc Standard Oil của John D. Rockefeller. Đáng chú ý là đoạn phán quyết sau đây của Thẩm phán Amit Mehta:

“Google là một công ty độc quyền và họ đã hành xử đúng như vậy để duy trì quyền lực độc quyền đó. Tòa án phát hiện rằng trong hơn một thập kỷ qua, Google đã ký các thỏa thuận phân phối với các nhà phát triển trình duyệt, nhà sản xuất thiết bị gốc và nhà mạng viễn thông nhằm trở thành công cụ tìm kiếm mặc định ngay khi người dùng mở thiết bị. Đây là những kênh phân phối hiệu quả nhất cho một công cụ tìm kiếm, và Google đã chi hàng tỉ USD để độc chiếm các kênh này.

Các thỏa thuận này gây tổn hại đến cạnh tranh, ngăn cản đối thủ tiếp cận dữ liệu tìm kiếm để đạt được quy mô cần thiết, đồng thời khiến nhà đầu tư nản lòng và ngăn cản doanh nghiệp mới gia nhập thị trường. Chúng cũng giúp Google thu về lợi nhuận độc quyền từ mảng quảng cáo tìm kiếm, tích lũy quy mô dữ liệu khổng lồ để cải thiện sản phẩm, và duy trì vị thế mặc định mà không sợ bị thay thế. Nói chung, các thỏa thuận này đã “đóng băng” hệ sinh thái tìm kiếm, tạo ra một thị trường nơi Google “không có đối thủ thực sự”.”

Phán quyết này về cơ bản đã khẳng định Google đã “làm điều xấu”. Tuy vậy, khi Thẩm phán Mehta công bố các biện pháp chế tài trong tuần này, hình phạt lại vô cùng nhẹ. Google không bị buộc phải chia tách công cụ tìm kiếm của mình và vẫn giữ quyền sở hữu trình duyệt Chrome cùng hệ điều hành Android, hai nguồn lực thể hiện rõ sức mạnh thị trường.

Phản ứng của thị trường cho thấy sự khác biệt rõ ràng. Cổ phiếu Alphabet đã tăng 9% ngay ngày hôm sau, đánh dấu phiên giao dịch tốt nhất của công ty kể từ báo cáo tài chính gần đây hoặc kể từ biến động cực độ do lệnh phong tỏa Covid cách đây 5 năm. Trên Phố Wall, Google gần như không chịu trừng phạt nào. Kể từ khi Bộ Tư pháp Mỹ dưới nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Donald Trump mở cuộc điều tra vào tháng 7.2019, chỉ số S&P 500 đã tăng 69%, trong khi vốn hóa thị trường của Alphabet đã tăng gấp bốn lần.

Biện pháp chế tài yêu cầu Google chia sẻ dữ liệu tìm kiếm với đối thủ và chấm dứt các hợp đồng độc quyền, “không làm gì để sửa chữa sai lầm,” theo lời Barry Lynn từ Viện Thị trường Mở, một tổ chức chống độc quyền. Ông nói: “Ngược lại, nó gửi thông điệp rằng ngay cả hành vi vi phạm nghiêm trọng nhất cũng chỉ bị xử phạt một cách tượng trưng.”

Vụ kiện này đã phơi bày một trong những nghịch lý kinh tế khó hiểu nhất hiện nay: Chuyện gì đã xảy ra với luật chống độc quyền? Nếu có thời điểm nào cần một chiến dịch mạnh tay từ chính phủ để chia tách các tập đoàn độc quyền và nhóm lợi ích cấu kết, thì đó chính là lúc này. Mức độ tập trung thị trường chưa bao giờ cao đến vậy, và chỉ một vài công ty đã nắm quyền lực toàn cầu ở quy mô khổng lồ. Bối cảnh chính trị hiện tại cũng hoàn toàn thuận lợi để phát động một chiến dịch chống độc quyền mới. Thế nhưng kết quả cuối cùng lại hoàn toàn ngược lại.

Sự tập trung quyền lực và nhóm Magnificent Seven

Trong bất kỳ giai đoạn nào, luôn có một số công ty nắm quyền thống trị thị trường. Đó là bản chất của chủ nghĩa tư bản: Kẻ thắng sẽ thắng lớn, và nhiệm vụ của các nhà quản lý doanh nghiệp là triệt tiêu cạnh tranh, đúng như kỳ vọng của cổ đông. Warren Buffett trở thành nhà đầu tư thành công nhất mọi thời đại nhờ kiên trì tìm kiếm những công ty có “hào kinh tế rộng”, một cách nói hoa mỹ để chỉ lợi thế cạnh tranh gần như không thể bị vượt qua.

Tuy vậy, sự thống trị hiện nay của Alphabet và nhóm công ty công nghệ được gọi là “Bảy gã khổng lồ” (Magnificent Seven) đã vượt xa chuẩn mực thông thường. Nhóm này bao gồm Apple, Amazon, Meta Platforms, Microsoft, Nvidia, và đôi khi có thêm Tesla và Broadcom. Tổng giá trị vốn hóa của tám công ty trong danh sách mở rộng này chiếm tới 36,6% tổng vốn hóa thị trường của chỉ số S&P 500. Đầu thập niên 2020, tám công ty lớn nhất chỉ chiếm 21%, còn năm 2010 con số đó là 16%.

Chưa từng có thời điểm nào mà quy mô tuyệt đối và mức độ tập trung của các gã khổng lồ công nghệ lại lớn đến vậy. Chỉ số Magnificent Seven của Bloomberg hiện có vốn hóa thị trường lên tới 17.000 tỉ USD, cao hơn tổng giá trị toàn bộ cổ phiếu đang giao dịch tại hai sàn Tokyo và Thượng Hải cộng lại, vốn là hai thị trường lớn thứ hai và thứ ba thế giới.

Tác động của hiện tượng này không chỉ dừng lại ở nhóm Big Tech mà còn lan rộng ra toàn bộ khu vực doanh nghiệp Mỹ. Nhiều cuốn sách quan trọng đã ghi nhận điều đó, bao gồm The Myth of Capitalism của Jonathan Tepper và Denise Hearn, Goliath của Matt Stoller, và The Curse of Bigness của Timothy Wu. Biên lợi nhuận của các công ty niêm yết, vốn thường dao động theo chu kỳ kinh tế, đã tăng lên mức chưa từng thấy, đặc biệt sau đại dịch. Lợi nhuận trên tổng thu nhập quốc dân đã vượt 9%, mức cao nhất kể từ cuộc khủng hoảng năm 1929, và cao gấp đôi so với năm 2000, thời kỳ bùng nổ công nghệ gần nhất.

Khi người dân ngày càng phẫn nộ hơn trước sự trở lại của lạm phát, cụm từ “greedflation” (lạm phát vì lòng tham) bắt đầu phổ biến. Những công ty thống lĩnh dễ dàng áp đặt giá bán, siết chặt lương nhân viên, trong khi vẫn duy trì mức thưởng cực cao cho cổ đông. Tất cả những yếu tố đó góp phần khoét sâu vấn nạn bất bình đẳng đang chia rẽ nước Mỹ.

Liệu công nghệ có giải quyết được vấn đề này?

Một lập luận phổ biến chống lại sự can thiệp từ chính phủ muốn chia tách các công ty lớn là: Công nghệ, với động lực từ lợi nhuận và thị trường tự do, cuối cùng sẽ tự làm điều đó. Thực tế có nhiều ví dụ minh chứng. International Business Machines (IBM) từng là công ty tư nhân lớn nhất thế giới trong hơn một thập kỷ, thống trị lĩnh vực máy tính mainframe và định hình nền tảng cho sự ra đời của máy tính cá nhân. Nhưng vị thế đó cuối cùng cũng sụp đổ.

Eastman Kodak từng giữ thế độc tôn trong ngành phim chụp ảnh, nhưng phá sản năm 2012 vì không thể thích ứng với nhiếp ảnh kỹ thuật số. Sau khi sáp nhập với McDonnell Douglas vào năm 1997, Boeing trở thành nhà sản xuất máy bay dân dụng số một, nhưng hàng loạt sai lầm công nghệ đã làm suy yếu vị thế. Intel từng là bá chủ sản xuất chip silicon trong hàng chục năm. Trong giai đoạn đầu của máy tính cá nhân, toàn ngành đều dùng sản phẩm có dán nhãn “Intel Inside.” Tuy nhiên, chính Nvidia mới là công ty đầu tiên tìm ra cách sản xuất chip phục vụ trí tuệ nhân tạo. Hiện tại, giá trị thị trường của Nvidia đã đạt 4,1 ngàn tỉ USD, cao gấp hơn 50 lần so với Intel.

Khi khởi kiện Google, chính phủ Mỹ thừa nhận rằng đã quá muộn để bất kỳ đối thủ nào có thể phá vỡ thế độc quyền của công ty trong mảng tìm kiếm bằng một sản phẩm công nghệ vượt trội. Mục tiêu của vụ kiện là ngăn Alphabet dùng vị thế độc quyền đó để kiểm soát làn sóng công nghệ tiếp theo: Trí tuệ nhân tạo. Thẩm phán, với lý do hợp lý, kết luận rằng ông không thể làm điều đó, vì điều đó đòi hỏi phải “tiên đoán tương lai.”

Việc thiếu hành động chống độc quyền trong nhiều năm qua đã cho phép những “ông lớn” hiện tại dập tắt mọi mối đe dọa từ các đối thủ sở hữu công nghệ mới. Meta được xây dựng dựa trên Facebook, nền tảng đã mất vị trí thống trị mạng xã hội từ lâu. Nếu Instagram và WhatsApp vẫn là những công ty độc lập, có thể chúng đã trở thành “Nvidia” của “Intel Facebook.” Nhưng Facebook đã thâu tóm cả hai ngay từ khi chúng còn non trẻ.

Tương tự, Amazon mua lại nhiều đối thủ tiềm năng và dùng quy mô khổng lồ để ngăn những người mới gia nhập thị trường. Hiện nay, tất cả các công ty lớn đều ồ ạt rót tiền và nhân lực để giành quyền kiểm soát cuộc đua AI.

Điều này không phải là tất yếu. Netflix vẫn hoạt động độc lập và đã vượt qua nhiều “gã khổng lồ” lẫn các tập đoàn truyền thông truyền thống trong cuộc chiến truyền hình trực tuyến. Spotify hiện dẫn đầu thị trường phát nhạc trực tuyến, dù phải cạnh tranh với những đối thủ lớn hơn nhiều. Đáng lý ra, phải có thêm nhiều ví dụ thành công như vậy.

Chính trị, các tập đoàn độc quyền, và cuộc chiến văn hóa

Tổng thống Donald Trump đã khơi dậy sự quan tâm mới đối với William McKinley, nhà bảo hộ thương mại tiêu biểu vào cuối thế kỷ 19. Nhưng phong cách cá nhân của ông lại giống Phó tổng thống mang gậy của McKinley hơn: Theodore Roosevelt. Sau khi McKinley bị ám sát, Roosevelt khởi động một chiến dịch chống lại các chuẩn mực cũ, không khác ông Trump là mấy. Ông biến cuộc chiến chống tập đoàn độc quyền thành dấu ấn chính trị, phản ánh tinh thần của thời đại và cuối cùng dẫn đến vụ chia tách Standard Oil thành 34 công ty riêng biệt, dù diễn ra sau nhiệm kỳ tổng thống của ông.

Nếu sự sụp đổ của thời kỳ Gilded Age từng là thời điểm hoàn hảo để khởi động các chiến dịch chống độc quyền, thì hiện tại cũng vậy. Trong một thời đại đầy chia rẽ, cả chính trị cánh tả lẫn cánh hữu, không chỉ phe dân túy, đều có thể đồng ý rằng cần hạn chế quyền lực của doanh nghiệp. Thượng nghị sĩ Amy Klobuchar, đảng Dân chủ bang Minnesota, và Josh Hawley, đảng Cộng hòa bang Missouri, đã cùng đưa ra dự luật tăng cường thực thi luật chống độc quyền và kiểm soát Big Tech. Cả hai còn xuất bản sách vào năm 2021 để ủng hộ cách tiếp cận cứng rắn với các tập đoàn lớn.

Tổng thống Joe Biden bổ nhiệm Lina Khan làm Chủ tịch Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC) với mục tiêu thúc đẩy chính sách cạnh tranh quyết liệt hơn. Dù sau đó bà buộc phải rút lui, đảng Cộng hòa cũng không còn dè dặt trong việc can thiệp chính trị vào lĩnh vực tư nhân. Thống đốc Florida Ron DeSantis từng đối đầu với Disney sau khi công ty này chỉ trích dự luật “Không nói về người đồng tính” của ông. Kevin Roberts, người đứng đầu Quỹ Heritage và là tác giả kế hoạch Project 2025, gọi Big Tech là “kẻ thù của nhân dân,” đồng thời cho rằng các tổ chức như BlackRock cần bị triệt tiêu. Bản thân ông từng thiết kế chính sách thuế quan để ưu ái một số công ty nhất định, và thậm chí từng yêu cầu được chia doanh thu từ Nvidia cũng như sở hữu cổ phần trong Intel.

Tuy có sự ủng hộ từ phe MAGA đối với vụ kiện Google, động lực lại không đến từ lo ngại về quyền lực kinh tế mà từ cuộc chiến văn hóa. Một trong các nguyên đơn là Tổng chưởng lý Jonathan Skrmetti của bang Tennessee, người đã đệ đơn kiện dẫn đến phán quyết của Tòa án Tối cao cho phép các bang cấm điều trị chuyển giới. Ông cáo buộc Google “tiếp tay cho sự lạm quyền của nền văn hóa đơn điệu vùng bờ Tây, nơi đàn áp quan điểm bảo thủ trong cuộc bầu cử 2020.” Tuy nhiên, ông không đưa ra bình luận nào về mức án nhẹ mà công ty nhận được.

Cuộc chiến văn hóa cũng là trọng tâm trong chương Mandate for Government của đề án Project 2025, phần viết về FTC. Chỉ riêng thuật ngữ “đầu tư theo tiêu chí môi trường, xã hội và quản trị” (ESG), vốn bị Quỹ Heritage phản đối gay gắt, đã xuất hiện tới 10 lần. Trong khi đó, từ “độc quyền” chỉ xuất hiện 3 lần, còn “thiểu quyền” (oligopoly), “lạm phát” và “giá cả” hoàn toàn vắng bóng. Khó có thể nói rằng đầu tư ESG đã tạo ra tác động đáng kể nào lên nền kinh tế, nhất là so với tình trạng tập trung quyền lực quá mức trong nhiều ngành hiện nay.

Chống độc quyền là một trong số ít vấn đề vừa đúng về chính trị, vừa đúng về kinh tế. Nhưng bản án hời hợt dành cho Google cho thấy lĩnh vực này đã bị lãng quên quá lâu. Và hiện nay, cuộc chiến văn hóa tại Mỹ đang cản trở mọi nỗ lực lật đổ những John D. Rockefeller mới.