Phần khó khăn nhất khi xây dựng một trang trại điện gió trên những dãy núi mù sương ở miền Nam Lào không phải là việc vận chuyển các cánh quạt nặng 25 tấn lên các con đường dốc hay kéo dây cáp dài 71km xuyên rừng rậm. Cũng không phải là công việc rà phá bom mìn chưa nổ còn sót lại sau Chiến tranh Việt Nam.

Điều khiến kỹ sư kỳ cựu Nat Hutanuwatr trăn trở nhất là thủ tục hành chính. Đó là những cuộc ngoại giao nhạy cảm và hàng núi giấy tờ tưởng như bất tận để các quốc gia Đông Nam Á láng giềng có thể cùng chia sẻ điện sạch. Ông ví quá trình này như “leo qua nhiều đỉnh Everest liên tiếp.”

Sau hơn một thập kỷ đàm phán chính phủ, khảo sát đa dạng sinh học và thương thảo tài chính, dự án Monsoon Wind do ông Hutanuwatr điều hành đã bắt đầu xuất khẩu điện sang Việt Nam trong tháng này. Với 133 tua-bin, dự án đưa khu vực 700 triệu dân tiến thêm một bước đến mục tiêu xây dựng siêu lưới điện quy mô lớn nhằm chuyển năng lượng sạch từ các vùng phía Bắc rộng lớn đến các đảo đông dân ở phía Nam.

Mục tiêu của siêu lưới điện không chỉ xuất phát từ nhu cầu tăng trưởng, mà còn từ các lo ngại về môi trường. Đông Nam Á hiện là một trong những khu vực sử dụng than nhiều nhất thế giới. Việc cắt giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, yếu tố then chốt để tránh khí hậu cực đoan, đòi hỏi một hệ thống cho phép điện sạch và rẻ được truyền tải linh hoạt. Nguồn điện xanh ổn định cũng rất quan trọng với một khu vực đang muốn thay thế Trung Quốc để trở thành công xưởng toàn cầu, thu hút hàng tỉ USD từ các tập đoàn lớn có cam kết về khí hậu như Apple hay Samsung. Một hệ thống lưới điện kết nối có thể giúp GDP của các nước Đông Nam Á tăng thêm từ 0,8 đến 4,6 điểm phần trăm, theo một nghiên cứu do Mỹ tài trợ.

Tuy nhiên, hiện thực hóa tầm nhìn này không hề đơn giản. ASEAN, tổ chức chính trị lớn nhất khu vực và là bên ủng hộ chính cho dự án siêu lưới điện, từ lâu đã gặp nhiều khó khăn vì mỗi nước theo đuổi ưu tiên riêng và thường tránh đưa ra các quyết định táo bạo. ASEAN chưa có khung pháp lý cho các giao dịch năng lượng xuyên biên giới, khiến nhà đầu tư phải tự xoay sở với hàng loạt quy chuẩn kỹ thuật khác nhau và các rào cản chính trị địa phương. Đó là chưa kể đến chi phí đầu tư khoảng ít nhất 100 tỉ USD đến năm 2045, tương đương một phần tư GDP của Malaysia, theo Ngân hàng Phát triển châu Á.

Chính vì vậy, dự án Monsoon Wind trở thành một cột mốc đáng khích lệ, cho thấy nỗ lực kết nối giữa các quốc gia từ Myanmar đến các quần đảo như Philippines và Indonesia.

“Chúng tôi muốn dự án này trở thành hình mẫu cho việc trao đổi năng lượng tái tạo xuyên biên giới,” ông Hutanuwatr, giám đốc điều hành của Impact Electrons Siam có trụ sở tại Bangkok, cho biết. “Nếu bắt đầu bằng các thỏa thuận song phương như dự án của chúng tôi, chúng tôi có thể chứng minh cách làm cho nó hoạt động.”

Một số tín hiệu tích cực khác cũng đang dần xuất hiện. Một đường dây cáp dài 30km dự kiến sẽ liên kết bang Sarawak giàu thủy điện của Malaysia với bang Sabah lân cận vào tháng 10. Tuyến cáp này sau đó sẽ nối tiếp với phần còn lại của đảo Borneo, bao gồm cả các tỉnh của Indonesia và Brunei, rồi kéo dài sang bán đảo Malaysia qua biển Đông.

Dù đây đều là những bước tiến nhỏ, ngành năng lượng khu vực vẫn có lý do để ăn mừng. Ông Hutanuwatr hiện vẫn dành phần lớn thời gian đọc tài liệu tại văn phòng dã chiến hoặc băng rừng để kiểm tra tua-bin, nhưng đã tổ chức một buổi tiệc cho đội vào tháng 6 để kỷ niệm việc hoàn thành dự án Monsoon Wind. Với chai bia trên tay, chiếc áo hoodie in tên dự án và quần jeans, ông đứng trước nhóm công nhân đang reo hò, kể lại lần đầu đến thuyết trình ý tưởng nhập khẩu điện cho công ty điện lực quốc gia của Việt Nam.

“Họ nhìn chúng tôi như thể chúng tôi bị điên,” ông mỉm cười nhớ lại. Phía công ty điện lực yêu cầu ông phải xin được sự chấp thuận từ cả Thủ tướng Việt Nam và Quốc hội Lào, một điều không hề đơn giản. Nhưng ông đã làm được.

“Giờ chúng tôi đã có kinh nghiệm đàm phán với đủ kiểu đối tác khó tính,” ông tuyên bố trước khi tham gia một tiết mục karaoke mới.

Tiến độ chắp vá

Lãnh đạo các nước Đông Nam Á, một khu vực đa dạng về chính trị, địa lý và kinh tế, đã lần đầu đưa ra ý tưởng về hệ thống siêu lưới điện từ cuối những năm 1990. Tuy nhiên, dự án nhanh chóng rơi vào bế tắc do thiếu tầm nhìn chung và do mỗi quốc gia theo đuổi chính sách năng lượng mang tính bảo hộ riêng.

“ASEAN không có cơ chế tổ chức đủ mạnh để hỗ trợ một dự án hạ tầng tham vọng như vậy,” Hans Vriens thuộc công ty tư vấn rủi ro chính trị Vriens & Partners có trụ sở tại Singapore nhận định. “Siêu lưới đang trở thành cái cớ lý tưởng để mở họp và bàn bạc mà không cần phải làm gì cụ thể.”

Việc kết nối lưới điện khu vực vẫn rất hạn chế cho đến khi một dự án thí điểm năm 2018 nối Lào, Thái Lan, Malaysia và Singapore tạo bước đột phá. Dự án này chứng minh rằng giao thương điện giữa các nước trong khu vực là hoàn toàn khả thi.

Tuy nhiên, tiến triển kể từ đó vẫn rất chậm. Năm 2021, Malaysia cấm xuất khẩu điện mặt trời sang các nước láng giềng nhằm bảo vệ ngành công nghiệp trong nước. Lệnh cấm chỉ được dỡ bỏ hai năm sau khi nước này muốn tận dụng nhu cầu điện từ Singapore. Tại Indonesia, xuất khẩu năng lượng tái tạo cũng gây tranh cãi, dù gần đây một số dự án đã ký hợp đồng cung cấp điện sạch cho Singapore.

Những nỗ lực thành công hiện tại vẫn quá nhỏ bé so với tốc độ tăng trưởng của nhu cầu điện. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), mức tiêu thụ điện khu vực dự kiến tăng 4% mỗi năm đến 2035, nhưng đầu tư hằng năm vào hạ tầng truyền tải cần tăng hơn gấp đôi lên khoảng 22 tỉ USD mới có thể đáp ứng được. Nếu không có các hệ thống điện liên quốc gia, việc phát triển năng lượng tái tạo trên quy mô lớn sẽ khó mà thực hiện được.

Bộ máy hành chính cũng không giúp được gì nhiều. Dù ASEAN đã xác định 18 dự án lưới điện cần ưu tiên hoàn thành trước năm 2045, được gọi là Lưới điện ASEAN, hơn một nửa trong số này vẫn đang ở giai đoạn lập kế hoạch ban đầu, với thời gian triển khai dao động từ hai năm đến vô thời hạn.

Việc thiếu một thị trường điện chung cho khu vực, cùng với việc không có mã lưới điện đồng bộ như ở Liên minh châu Âu, là “rào cản lớn” đối với việc mở rộng các dự án kết nối, theo bà Nadhilah Shani từ Trung tâm Năng lượng ASEAN, nơi đóng vai trò kết nối các công ty điện lực, chính phủ và nhà phát triển dự án.

Ban thư ký ASEAN không phản hồi các yêu cầu bình luận qua email.

Singapore và siêu lưới điện

Dù vậy, ngày càng nhiều bên quan tâm hơn đến vấn đề này, đặc biệt là tại Singapore — trung tâm tài chính giàu có đang muốn củng cố an ninh năng lượng và tín dụng xanh. Quốc đảo này đặt mục tiêu nhập khẩu 6 gigawatt điện các-bon thấp từ các nước láng giềng vào năm 2035, từ con số không như hiện tại.

Kể từ năm 2021, Singapore đã hỗ trợ một loạt dự án nổi bật thông qua các gói thầu công, như tuyến cáp ngầm dẫn điện mặt trời từ Indonesia, một tuyến khác nhập điện thủy điện từ Malaysia, và một đường dây truyền tải kết hợp trên bộ và dưới biển đưa điện gió ngoài khơi từ Việt Nam đến Singapore. Quốc gia này cũng bắt đầu nhập khẩu một lượng điện nhỏ từ Lào vào năm 2022.

Dự án nổi bật nhất là SunCable, với mục tiêu đưa điện mặt trời từ Úc vượt hàng ngàn km biển tiến về Singapore, có tổng vốn đầu tư ước tính hơn 20 tỉ USD. Singapore đã thành lập một công ty nhà nước riêng để quản lý các dự án xuyên biên giới phức tạp như vậy.

Mục tiêu của đảo quốc này rất rõ ràng. Là một quốc gia có diện tích chưa bằng một nửa bang Rhode Island của Mỹ, Singapore không có không gian để phát triển năng lượng tái tạo trong nước. Do đó, nước này buộc phải dùng nguồn lực tài chính dồi dào để đầu tư ra nước ngoài và nhập khẩu điện. Với việc vẫn phụ thuộc vào khí đốt tự nhiên, Singapore cũng cần nguồn năng lượng xanh hơn để phục vụ tham vọng dẫn đầu lĩnh vực công nghệ, tài chính và khí hậu.

“Singapore đã trực tiếp đóng góp vào các nỗ lực hội nhập khu vực,” một người phát ngôn của Cơ quan Thị trường Năng lượng nước này cho biết. Quốc gia này đang nghiên cứu cách tối ưu hóa truyền tải điện đường dài và “thiết lập khung pháp lý để phát triển các tuyến cáp điện ngầm cần thiết cho Lưới điện ASEAN.”

Theo Dinita Setyawati, nhà phân tích cao cấp tại tổ chức nghiên cứu năng lượng Ember, Singapore đang trở thành “người tiên phong” trong lĩnh vực này. Tham vọng của nước này có thể giúp khu vực ASEAN đạt được tiến bộ thực chất.

“Chúng ta đang chứng kiến nhiều tiến triển trong hai năm qua hơn cả 20 năm trước đó cộng lại,” bà nói. “Nếu các quốc gia ASEAN khác cùng tham gia và đóng vai trò tích cực hơn, thì mục tiêu năm 2045 hoàn toàn có thể đạt được.”

Tại khu vực biên giới Lào, Hutanuwatr và đội ngũ đã bắt đầu truyền tải điện đến lưới điện Việt Nam. Khi đạt công suất tối đa 600 megawatt, dự án sẽ đủ khả năng cung cấp điện cho hàng trăm ngàn hộ gia đình và nhà máy.

“Những thỏa thuận song phương như thế này thực chất là các bước đệm cần thiết để nhân rộng về sau,” ông Pablo Hevia-Koch, trưởng bộ phận tích hợp năng lượng tái tạo tại Cơ quan Năng lượng Quốc tế, nhận định. “Cách này giúp ASEAN hưởng lợi dần dần từ giai đoạn giao dịch ban đầu, đồng thời thiết lập nền móng cho tương lai.”

Hutanuwatr cho rằng chính tinh thần thực tế của đội ngũ đã giúp hoàn thành dự án. Tuy nhiên, Monsoon Wind cũng cho thấy rõ những thách thức còn tồn tại nếu muốn nhân rộng mô hình này. Mỗi con dấu phê duyệt, mỗi sự kết nối, mỗi một thỏa thuận đều phải mất mồ hôi và nước mắt mới có được — và không cái nào giống cái nào.

Việc có một bộ quy trình chuẩn sẽ giúp các bên khác dễ dàng làm theo hơn, ông nói.

Còn hiện tại, “không có câu trả lời sẵn nào,” ông nhún vai. “Cứ làm tới đâu, hay tới đó.”