“Tôm Việt Nam nói chung và nhất là tôm của Sao Ta nói riêng, tuy có chất lượng rất tốt nhưng giá cả quá cao!” ông Hồ Quốc Lực, chủ tịch công ty Thực phẩm Sao Ta kể lại trong bài chia sẻ với hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP) sau lần tham dự hội chợ thủy sản quốc tế diễn ra tháng 3.2024 tại thành phố Boston, Mỹ.

Kim ngạch xuất khẩu tôm Việt Nam vào Mỹ năm 2023 đạt 682 triệu đô la Mỹ, giảm 15%. Tại thị trường chiếm 20% kim ngạch xuất khẩu tôm của Việt Nam trong năm 2023, giá tôm Việt Nam không thể cạnh tranh được với tôm của Ecuador và Ấn Độ. Trong khi Ấn Độ vẫn giữ được thị phần lớn nhất ở Mỹ, thị phần xuất khẩu tôm của Ecuador vào Mỹ tăng từ 12% lên 27% trong giai đoạn 2019-2023. “Lạm phát, suy thoái khiến sức cầu thế giới suy giảm. Sức cung từ các cường quốc tôm lại tăng, nhất là tôm từ Ecuador,” ông Hồ Quốc Lực chia sẻ với người viết qua thư điện tử. “Hai tác động ‘cầu giảm, cung tăng’ khiến giá tiêu thụ giảm quá mạnh.”

Giá cả thị trường, theo báo cáo khảo sát và dự báo sản lượng nuôi tôm toàn cầu từ Rabobank, là mối lo lớn nhất của ngành tôm trong năm 2024. Khi yếu tố giá cả được đặt lên đầu, hai quốc gia có giá cạnh tranh là Ecuador và Ấn Độ sẽ có lợi thế. Ecuador có giá tôm nguyên liệu thấp hơn nhiều so với các quốc gia khác nhờ tỉ lệ nuôi thành công trung bình của họ ở mức trên 80%, trong khi tỉ lệ lần lượt của Ấn Độ và Việt Nam là trên 60% và 40%.

Do thiếu nguồn lao động, Ecuador chủ yếu xuất khẩu tôm nguyên con đông lạnh chưa qua chế biến. Còn Ấn Độ mới bắt đầu đầu tư cho chế biến sâu. Tuy nhiên, các đối thủ cạnh tranh đang phà hơi nóng vào sau gáy doanh nghiệp ngành tôm của Việt Nam.

“Không trực tiếp cạnh tranh với giá quá thấp của Ấn Độ và Ecuador, Minh Phú sẽ cạnh tranh bằng chất lượng sản phẩm và sản phẩm khác biệt,” báo cáo thường niên công bố đầu tháng 4.2024 của tập đoàn Thủy sản Minh Phú viết. Nhà xuất khẩu tôm hàng đầu này đề ra mục tiêu chiến lược là hoàn thiện chuỗi giá trị khép kín từ khâu lai tạo con giống, sản xuất chế biến, cho đến phân phối sản phẩm đến tay người tiêu dùng. Trong báo cáo, tổng giám đốc Minh Phú, ông Lê Văn Quang cho biết doanh nghiệp này đang ứng dụng công nghệ, số hóa toàn chuỗi giá trị tôm, từ đó cho phép truy xuất nguồn gốc và nâng hiệu quả các khâu trong chuỗi.

Trong khi đó, giữa bối cảnh không có lợi thế về giá thành, ông Lực cho rằng, doanh nghiệp Việt Nam cần xem xét “thế mạnh mình ở đâu, phát huy ở loại sản phẩm nào, thị trường nào”. Sao Ta, một trong ba doanh nghiệp dẫn đầu ngành về kim ngạch xuất khẩu tôm, chú trọng phát triển các dòng sản phẩm giá trị gia tăng từ tôm và lựa chọn thị trường khó tính Nhật Bản - nơi Việt Nam vẫn đứng đầu với thị phần 24% - làm trọng điểm.

Sao Ta mở rộng vùng nuôi và hiện vận hành các trang trại có tổng diện tích trên 525 héc ta tại tỉnh Sóc Trăng, vựa tôm lớn của cả nước. Theo ông Lực, đội ngũ đã phát triển quy trình nuôi riêng và cải tiến qua từng vụ nuôi nhằm thích ứng với biến đổi môi trường. Ông tiết lộ rằng vùng nuôi doanh nghiệp mình có tỉ lệ thành công trên 80%, gấp đôi mức trung bình Việt Nam. “Tuy nhiên, không phải trang trại nuôi nào cũng đạt mức trên, vì còn phụ thuộc nhiều yếu tố chủ quan lẫn khách quan ở từng trại,” ông Lực nói.

Mở rộng vùng nuôi về lý thuyết giúp giảm giá thành cho doanh nghiệp, nhưng đó không phải giải pháp dễ dàng nhân rộng. Các doanh nghiệp đều có vùng nuôi riêng, nhưng khó để tự chủ phần lớn nguyên liệu một phần do nguồn lực về tài chính và quỹ đất có hạn. “Và doanh nghiệp cũng tập trung nhiều vào khâu sản xuất, chế biến hơn (so với khâu nuôi tôm)”, một chuyên gia đang công tác tại Vasep đề nghị ẩn danh chia sẻ.

Hướng đi bền vững hơn là cố gắng cải thiện tỉ lệ nuôi thành công trong cả cộng đồng nuôi tôm, mà hầu hết là hộ nuôi nhỏ lẻ thiếu vốn và kỹ thuật nuôi chưa tốt. Sở hữu các vùng nuôi với diện tích trên 1.200 héc ta, nhưng Minh Phú chủ trương liên kết với người nông dân để tạo thành các vùng nuôi tôm tập trung và hướng dẫn ứng dụng công nghệ nuôi sinh học có tên MPBiO, với tiềm năng giảm giá thành nuôi từ 30-50%, do chính tập đoàn nghiên cứu phát triển. “Việc này vừa tạo ra nguồn giống đầu vào đạt chuẩn Minh Phú với giá thành thấp, vừa giúp người nông dân làm giàu bền vững trên chính mảnh đất của mình.” Theo ông Quang, từ tháng 8.2023 đến tháng 1.2024, quá trình nuôi thử nghiệm công nghệ MPBiO ở 470 ao tôm đã đạt được kết quả khá tốt.

Việc nâng tỉ lệ nuôi tôm thành công chẳng phải chuyện thực hiện được trong sớm chiều. Theo tiến sĩ Nguyễn Duy Hòa, giám đốc kỹ thuật toàn cầu ngành hàng Empyreal và Motiv của tập đoàn Cargill, điều này đòi hỏi chiến lược tổng thể về con giống, thức ăn, cho đến môi trường nuôi và mô hình nuôi, mà quan trọng là cần có hỗ trợ tập huấn kỹ thuật mang tính thực tiễn cho nông dân. “Nguồn kinh phí khuyến nông, khuyến ngư cần tập trung vào vấn đề thực tiễn là tổ chức kết nối trả phí cao để thuê chuyên viên kỹ thuật của các trại nuôi giỏi đi chia sẻ và dẫn dắt người nuôi ở xung quanh vùng của họ,” ông Hòa gợi ý.

Một nguyên nhân quan trọng khiến chi phí nuôi tôm tại Việt Nam cao, theo tiến sĩ Nguyễn Duy Hòa, là do nông dân thiếu vốn, phụ thuộc nguồn vốn tín dụng từ các đại lý nên phải chấp nhận giá mua cao hơn đối với nguyên liệu, thức ăn, thuốc men và chất bổ sung. “Hoàn toàn có thể vượt qua rào cản này nếu chúng ta triển khai tốt các giải pháp tổng thể cùng với quản lý tốt chuỗi sản xuất ngành tôm, đặc biệt cắt bỏ khâu trung gian trên thị trường, để tiếp cận trực tiếp người nuôi cả về kỹ thuật và vốn đầu tư.”

Khi Việt Nam chưa giải quyết được bài toán giảm giá thành, các quốc gia khác đang đầu tư phát triển năng lực chế biến sâu, lĩnh vực doanh nghiệp xuất khẩu của Việt Nam có thế mạnh.

“Ấn Độ là mối đe dọa thực sự,” giám đốc điều hành diễn đàn Tôm Toàn cầu kiêm nhà sáng lập Shrimp Insights, ông Willem van der Pijl viết trong thư điện tử. Quốc gia này có giá thành tôm nguyên liệu và chi phí lao động đều thấp hơn Việt Nam. “Cho đến gần đây, Ấn Độ chưa đầu tư nhiều vào khả năng chế biến hay tẩm bột tôm, nhưng điều này đang đổi thay nhanh chóng. Trong vài năm tới, Việt Nam sẽ đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt cho những dòng sản phẩm này trên các thị trường như Nhật Bản và châu Âu.”

Theo báo cáo về ngành tôm Ấn Độ do tổ chức nghiên cứu Shrimp Insights xuất bản tháng 4.2024, các hãng tôm hàng đầu tại quốc gia Nam Á như Avanti Frozen Foods, Nekkanti Sea Foods và Devi Sea Foods đều đang triển khai đầu tư cơ sở hạ tầng và thiết bị dùng cho nấu chín, chiên và tẩm bột tôm. “Chỉ là vấn đề thời gian để các nhà xuất khẩu Ấn Độ tích lũy kinh nghiệm... rồi bắt đầu mời chào tôm tẩm bột đến Mỹ và các thị trường khác.”

Giới chuyên gia đều nhận định rằng phải từ năm năm trở lên thì Ấn Độ mới bắt kịp năng lực chế biến của Việt Nam, bởi họ cần thời gian đào tạo tay nghề cho lực lượng lao động cũng như phát triển thị trường. Tuy nhiên, đồng hồ cát đã úp ngược. Ông Willem van der Pijl đánh giá, mặc dù Việt Nam đi trước trong sản phẩm tôm giá trị gia tăng, nhưng vẫn cần phải tăng cường năng lực sản xuất và trở nên cạnh tranh hơn về mặt chi phí, đi kèm với một chiến lược tiếp thị mạnh mẽ thì mới duy trì được vị thế.

Còn theo ông Lực, sách lược ngắn hạn là đa dạng hóa sản phẩm, chế biến sâu hơn và phải sớm xử lý các nút thắt của ngành nuôi. Về lâu dài, chiến lược phát triển hướng đến cả linh hoạt và bền vững. “Rõ ràng thời gian đang thúc hối, tạo áp lực nặng nề lên chúng ta,” ông cho biết.