Trong nửa sau của thế kỷ 20, học đại học gần như là điều hiển nhiên. Tấm bằng cử nhân khi đó có thể đảm bảo thu nhập cao hơn và công việc ổn định hơn. Học phí cũng không quá đắt đỏ. Nhưng hiện nay, mọi thứ đã thay đổi. Lợi ích kinh tế của việc học đại học đang giảm dần. Đáng lo hơn, tỉ lệ thất nghiệp của sinh viên mới ra trường không còn chênh lệch nhiều so với người chỉ có bằng trung học, đặc biệt là với nam giới trẻ.

Tuy vậy, điều đó không có nghĩa là đại học trở nên vô nghĩa. Vấn đề là quyết định học đại học giờ đây không còn đơn giản như trước. Nó giống một khoản đầu tư rủi ro: Có thể sinh lời, nhưng cũng có thể không. Trong khi đó, chi phí học đại học tại Mỹ đã vượt 38.000 USD mỗi năm cho mỗi sinh viên, và tổng nợ sinh viên hiện dao động quanh mốc 1.700 tỉ USD.

Một nghiên cứu của Ngân hàng Dự trữ Liên bang Cleveland công bố năm nay đã xác nhận điều mà nhiều sinh viên mới tốt nghiệp đang cảm nhận rõ ràng: Tìm việc ngày càng khó. Theo các chuyên gia tại Fed khu vực, kể từ năm 2000, sự khác biệt về tốc độ tìm việc giữa người có bằng đại học và người chỉ học hết cấp ba ngày càng thu hẹp. Đến năm 2019, người chỉ học hết cấp ba thậm chí còn tìm việc nhanh hơn. Họ kết luận rằng:

“Phân tích của chúng tôi cho thấy, những thay đổi về công nghệ trong thế kỷ 21 có thể không còn ưu ái người có bằng đại học. Nếu xu hướng này tiếp diễn, tỉ lệ việc làm của nhóm này có thể tăng lên, nhưng mức chênh lệch thu nhập so với nhóm không học đại học sẽ tiếp tục giảm.”

Trước đây, người có bằng đại học hiếm khi thất nghiệp, và nếu thất nghiệp thì cũng sớm tìm được việc. Nhưng giờ đây, tỉ lệ thất nghiệp và tốc độ tìm việc giữa hai nhóm đang tiến lại gần nhau. Nhiều tân cử nhân thậm chí chọn rời khỏi thị trường lao động hoàn toàn vì mất niềm tin.

Điều này có thể phản ánh một thị trường lao động đang suy yếu, hoặc cho thấy doanh nghiệp đã tuyển dụng quá mức sau đại dịch và nay đang tinh giản nhân sự. Nghiêm trọng hơn, đây có thể là một vấn đề cấu trúc dài hạn, nhất là trong thời kỳ AI phát triển nhanh chóng.

Theo nghiên cứu của Fed Cleveland, nguyên nhân không chỉ đến từ tình hình kinh tế hiện tại, dù yếu tố này có tác động rõ rệt. Trên thực tế, triển vọng thị trường lao động dành cho sinh viên mới tốt nghiệp đã xấu đi suốt nhiều thập niên. Từ năm 1976 đến 2000, trung bình có 47% sinh viên tốt nghiệp đại học tìm được việc sau khi thất nghiệp, trong khi con số này ở nhóm học hết trung học là 41%. Nhưng đến giai đoạn 2024–2025, tỉ lệ này là 41,5% với người tốt nghiệp trung học, và chỉ còn 37,1% với người có bằng đại học.

Một phần nguyên nhân đến từ quy luật cung cầu. Số người tốt nghiệp đại học đã tăng mạnh so với thập niên 1990. Khi nguồn cung vượt cầu, tấm bằng cử nhân mất dần tính khan hiếm và giá trị. Trước đây, bằng đại học từng là biểu tượng của thu nhập cao và công việc ổn định. Chính điều đó đã góp phần đẩy tỉ lệ người trên 25 tuổi có bằng cử nhân từ 21% vào năm 1991 lên 38% vào năm 2024.

Một lý do khác là chất lượng đào tạo có thể đang đi xuống. Trong quá khứ, bằng đại học từng là minh chứng cho năng lực tư duy, sự chăm chỉ và độ tin cậy của người lao động. Nhưng khi nhiều trường gặp khó khăn tài chính và sẵn sàng nhận sinh viên không đủ năng lực để đảm bảo nguồn thu từ học phí, ý nghĩa ấy không còn giữ nguyên. Ngay cả Harvard cũng bị ảnh hưởng: Theo Văn phòng Giáo dục Đại học, khoảng 60% điểm số tại bậc cử nhân hiện là A, so với 40% cách đây 10 năm và chưa đến 25% hai thập kỷ trước.

Ngoài ra, nhu cầu đối với những công việc truyền thống của người có bằng đại học cũng đang giảm. Trước kia, công nghệ từng giúp nâng cao giá trị của kỹ năng tư duy, từ đó làm tăng “phần thưởng” cho người học đại học. Nhưng hiện nay, AI đang thay thế nhiều vị trí quản lý và xử lý thông tin. Những kỹ năng từng được coi là lợi thế nay không còn quan trọng như trước. Một trong những dấu hiệu rõ nhất là các tập đoàn lớn đang cắt giảm nhân sự cấp quản lý.

Vậy có nên từ bỏ việc học đại học? Câu trả lời là không. Một người tốt nghiệp đại học vẫn có thể kỳ vọng đạt được thu nhập cao hơn 1 triệu USD trong suốt sự nghiệp, dù mức chênh lệch đang có dấu hiệu chững lại. Trên thực tế, giá trị của một tấm bằng thường được đánh giá qua những năm đầu đi làm, dù đó là tài sản dài hạn theo bạn cả đời.

Vì thế, học sinh phổ thông cần cân nhắc kỹ càng việc học đại học, giống như một nhà đầu tư đánh giá tài sản tài chính. Đâu là rủi ro? Đâu là lợi ích? Giá nào là hợp lý? Học đại học không phải là sự lãng phí, miễn là bạn chọn đúng trường, đúng ngành và đúng thời điểm. Trong một nền kinh tế đầy biến động như hiện nay, câu hỏi về giá trị của tấm bằng cần được đặt lên hàng đầu.

Bài viết này phản ánh quan điểm cá nhân của tác giả và không phản ánh quan điểm của ban biên tập hoặc của Bloomberg LP và các chủ sở hữu.