Tháng 6 năm nay, chín tháng sau khi được đưa lên xe tải và chở đi hơn 640 km đến khu thích nghi sinh thái ở bờ Đông Nam Nam Phi, 70 cá thể tê giác trắng miền Nam bắt đầu hành trình kéo dài 58 giờ đến Rwanda.

Đây là một chiến dịch phức tạp. Mỗi con tê giác phải được bắn thuốc mê, sau đó di chuyển hai tiếng rưỡi đến sân bay quốc tế Durban. Từ đó, chúng được vận chuyển bằng hai chuyến bay Boeing 747, cách nhau ba ngày. Khi đến Vườn quốc gia Akagera ở miền Đông Rwanda, các cá thể tê giác được đưa vào chuồng bán hoang dã để làm quen với môi trường mới trước khi được thả về tự nhiên.

Chiến dịch không vận quy mô lớn này do Donovan Jooste điều phối, người đang đảm nhận một công việc hiếm thấy: tìm nơi ở mới cho khoảng 1/7 số tê giác trắng còn lại trên toàn cầu trong vòng mười năm tới.

Ngay cả việc di dời một cá thể tê giác cũng không hề đơn giản. Khu bảo tồn đích đến phải đảm bảo an toàn tuyệt đối khỏi nạn săn trộm. Mỗi con đều cần được gắn thiết bị theo dõi và trải qua nhiều tháng thích nghi trước khi có thể sống trong hoang dã. Việc di chuyển một con bằng xe tải trong nội địa Nam Phi tiêu tốn khoảng 1.500 USD. Nếu vận chuyển bằng đường hàng không, chi phí có thể lên tới 50.000 USD.

Dự án Rhino Rewild của Jooste nhận được hỗ trợ tài chính từ nhiều quỹ thiện nguyện lớn, trong đó có quỹ của Howard G. Buffett, người thừa kế Walmart Rob Walton, và Pershing Square của Bill Ackman. Tuy nhiên, dự án vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Tê giác từ lâu đã là mục tiêu của giới săn trộm do chiếc sừng bị cho là có công dụng chữa bệnh, kể cả ung thư, dù thực chất chỉ cấu tạo từ keratin như tóc người. Với trọng lượng trung bình hơn 2 tấn mỗi con, việc vận chuyển chúng là một bài toán logistics không hề dễ dàng.

Nỗ lực tốn kém này xuất phát từ thất bại của một dự án bảo tồn mang yếu tố kinh doanh. Suốt hơn 30 năm, doanh nhân John Hume đã nuôi hơn 2.000 con tê giác tại một trang trại phía tây nam Johannesburg. Ông đầu tư khoảng 150 triệu USD, lấy từ lợi nhuận ngành nghỉ dưỡng, với kỳ vọng rằng buôn bán sừng tê giác quốc tế sẽ được hợp pháp hóa. Ông tin rằng điều đó sẽ giúp mình làm giàu đồng thời kéo giá sừng xuống, khiến nạn săn trộm không còn hấp dẫn. Nhưng thực tế không như mong đợi. Hume cạn vốn, mất trang trại, và đến tháng 8 bị bắt với cáo buộc buôn lậu lượng sừng trị giá 250 triệu rand (14 triệu USD) sang châu Á.

BBC cho biết ông Hume phủ nhận cáo buộc và hiện được tại ngoại, chưa có ngày xét xử. Người phát ngôn của ông không phản hồi yêu cầu bình luận từ Bloomberg.

“Ông ấy đầu tư như thể thị trường sẽ thay đổi, và nếu đúng, ông ấy có thể trở thành huyền thoại,” Jooste nhận xét. “Nhưng sự thật là không có gì thay đổi cả.”

Cuối năm 2023, tổ chức phi lợi nhuận African Parks có trụ sở tại Johannesburg đã mua lại trang trại Buffalo Dream của Hume với giá khoảng 13 triệu USD. Được thành lập từ năm 2000, African Parks hiện quản lý 23 khu bảo tồn tại 13 quốc gia châu Phi và nhận được nhiều sự hậu thuẫn từ chính quyền địa phương, dù không tránh khỏi tranh cãi. Năm 2023, tổ chức này thừa nhận một số nhân viên bảo vệ từng vi phạm nhân quyền tại Cộng hòa Congo và đã thành lập hội đồng độc lập để điều tra. Đến ngày 6.10, chính phủ Chad chấm dứt hợp đồng với African Parks tại hai khu bảo tồn, với lý do “thái độ thiếu tôn trọng.” Tổ chức cho biết đang làm việc với phía Chad để tìm hiểu nguyên nhân.

Tại Nam Phi, African Parks giao cho Jooste nhiệm vụ di dời đàn tê giác trắng của Hume. Mục tiêu là đưa chúng đến các sinh cảnh phù hợp trên khắp châu Phi, nơi chúng có thể tự sinh tồn trong hoang dã.

“Lúc đầu tôi chưa hình dung được hết quy mô khổng lồ, và cơ hội đặc biệt, của công việc này,” Jooste nói khi lái xe qua cánh đồng rộng 21.000 mẫu Anh, nơi hàng chục con tê giác đang gặm cỏ. “Chúng tôi đang có cơ hội đưa loài tê giác trở lại với tự nhiên.”

Tê giác trắng miền Nam là loài đông nhất trong năm loài tê giác còn lại tại châu Phi và châu Á. Đây từng được xem là câu chuyện hiếm hoi thành công của ngành bảo tồn. Từ chỗ chỉ còn khoảng 20–50 cá thể vào thập niên 1920 (tất cả đều ở Nam Phi), đến cuối năm 2024, số lượng đã lên đến 15.752 con, theo Quỹ Tê giác Quốc tế. Dù vậy, chúng vẫn được xếp vào diện dễ bị tổn thương, và phần lớn hiện chỉ sống tại Nam Phi.

Khi dự án của Hume sụp đổ và cuộc đấu giá trang trại không thu hút được nhà đầu tư đủ tiềm lực, chính phủ Nam Phi đã đề nghị African Parks can thiệp để tránh một cuộc khủng hoảng bảo tồn. Từ đó, dự án Rhino Rewild ra đời. “Nếu không có chúng tôi, đàn tê giác này sẽ bị chia nhỏ và rơi vào các thương vụ bán lẻ thiếu kiểm soát,” Jooste cảnh báo. “Điều đó gần như chắc chắn sẽ dẫn đến nạn săn trộm hàng loạt.”

Trong đợt di dời đầu tiên vào tháng 5.2024, Rhino Rewild đã đưa 40 con đến khu bảo tồn Munywana ở Đông Nam Nam Phi. Vài tháng sau, các mạnh thường quân tài trợ cho đợt chuyển 120 con đến phía đông công viên Kruger. Tổng cộng, 376 cá thể đã được di chuyển trong năm ngoái. Chiến dịch đưa 70 con đến Akagera là đợt phức tạp và tham vọng nhất.

“Mỗi lần gây mê một con tê giác đều rất căng thẳng, vì tôi hiểu rõ điều gì có thể xảy ra,” Jooste nói, ám chỉ hỗn hợp thuốc dùng để gây mê, làm dịu và đánh thức tê giác.

Giai đoạn thích nghi là bước quan trọng, vì đàn tê giác phải làm quen với môi trường mới ở Rwanda, nơi có nhiều ve và ruồi hơn. Năm 2018, một nhóm tê giác đen, loài cực kỳ nguy cấp, đã chết sau khi được chuyển từ Nam Phi sang Chad do không thể kịp thích nghi với môi trường mới.

Với số lượng tê giác cần di chuyển lớn như vậy, Akagera chỉ là điểm khởi đầu. Sắp tới, dự án sẽ đưa tê giác đến Vườn quốc gia Garamba ở Đông Bắc Cộng hòa Dân chủ Congo. Trong các đợt sau, hàng trăm cá thể khác có thể được chuyển đến Botswana và Namibia, cùng với một số sẽ được đưa đến Kenya và Uganda. Riêng tại Nam Phi, một lượng lớn tê giác cũng đang được lên kế hoạch phân bổ về các khu bảo tồn khác nhau.

Trong lúc đó, nhiệm vụ của Jooste và 132 nhân viên dự án Rhino Rewild là đảm bảo đàn tê giác tại trang trại luôn khỏe mạnh và an toàn. Khi African Parks tiếp quản, khoảng 1/4 số tê giác rơi vào tình trạng suy dinh dưỡng do trang trại không đủ kinh phí vận hành. Tình hình nay đã thay đổi: nơi này không chỉ sở hữu loại thức ăn độc quyền mang tên “rhino cube”, mà còn có một “trại mồ côi” cho 18 cá thể non đang lớn nhanh. Chúng được nuôi bằng hỗn hợp sữa ít béo, bột glucose, men vi sinh và vitamin.

Bên trong khu chuồng, các cá thể như Annabel, Harvey, Brandon và Rian thường kêu vang mỗi khi người chăm sóc xuất hiện. Chúng được nuôi cùng các bạn đồng lứa và có cả bóng đá để chơi, giúp tránh cảm giác cô đơn. “Chúng luôn cần một người bạn. Nếu không có bạn là tê giác, chúng tôi sẽ dùng một con cừu. Tê giác con cần có bạn,” quản lý Claudia Andreone chia sẻ. Bà đã chăm sóc tê giác con hơn 13 năm qua.

An ninh tại trang trại hiện được tăng cường đáng kể. Nhân viên giám sát hình ảnh liên tục từ hệ thống camera bố trí khắp khu đất suốt 24 giờ mỗi ngày. Thiết bị hồng ngoại được sử dụng để phát hiện mọi hoạt động khả nghi. Nhân viên phải kiểm tra định kỳ bằng máy phát hiện nói dối, trong khi đội phản ứng nhanh và trực thăng luôn trong trạng thái sẵn sàng. Cho đến nay, chưa có con tê giác nào bị đánh cắp, dù một số nhân viên đã bị sa thải sau khi thừa nhận cung cấp thông tin cho các đường dây săn trộm.

Toàn bộ đàn tê giác hiện được theo dõi bằng Earth Ranger, một nền tảng phần mềm do viện nghiên cứu do đồng sáng lập Microsoft Paul Allen thành lập. “Nếu không có những công cụ này, chúng tôi chẳng khác nào một món mồi ngon,” Jooste nói. “Rủi ro lớn nhất chính là sự chủ quan.”

Khi nhìn thấy một con tê giác khỏe mạnh thong thả chạy bên cạnh xe, Jooste thừa nhận dự án đang diễn ra thuận lợi hơn mong đợi. Tuy vậy, vẫn còn một vấn đề khác: tê giác được chăm sóc tốt bắt đầu sinh sản nhanh hơn, khiến số lượng cần di dời có thể lên tới 3.000 cá thể trong tương lai. Jooste nói: “Điều đó sẽ khiến công việc của chúng tôi vất vả hơn rất nhiều.”

— Với sự hỗ trợ của Matthew Hill