Khán giả tại cuộc đua Nascar Cup Series vào tháng 11.2022 vừa qua có nhiều lý do để tranh luận về tương lai của ngành ô tô. Một máy bay được tổ chức phi lợi nhuận Public Citizen thuê bay ngang bầu trời đường đua Phoenix với biểu ngữ: “Bạn muốn cảm giác phấn khích? Lái xe điện. Muốn nhàm chán? Lái Toyota.”

Vụ việc diễn ra sau một lá thư ngỏ gửi đến Akio Toyoda, giám đốc điều hành hãng sản xuất xe hơi lớn nhất thế giới Toyota, từ một nhóm bao gồm cả Public Citizen, với nội dung chỉ trích sự chậm chạp trong triển khai các dòng xe điện mới của hãng xe Nhật Bản. Thư có đoạn: “Chưa nhà sản xuất ô tô nào có thể bắt kịp nhu cầu tăng nhanh của người dùng đối với xe điện dùng pin, nhưng Toyota thậm chí còn không thèm cố gắng đáp ứng nhu cầu đó.”

Trước đó, giám đốc điều hành Akio Toyoda của Toyota nhận được nhiều phàn nàn, trong đó tất nhiên có Public Citizen, về sự chậm chạp trong kế hoạch phát triển xe điện. Nội dung chính của những phàn nàn? “Không có nhà sản xuất ô tô nào có thể theo kịp nhu cầu ngày càng tăng của người tiêu dùng đối với xe điện chạy bằng pin, nhưng Toyota thậm chí còn không cố gắng đáp ứng nhu cầu đó. Toyota thừa khả năng, và phải nhanh chóng chuyển sang xe điện, hoặc đối mặt nguy cơ tụt hậu.”

Dẫu rằng động cơ của Public Citizen, một tổ chức phi chính phủ, là bảo vệ môi trường, nhưng lá thư của họ phản ánh một mối quan tâm lớn hơn trong ngành sản xuất ô tô toàn cầu trị giá 2,25 ngàn tỉ đô la Mỹ rằng, Toyota (và nhiều hãng xe Nhật khác) có nguy cơ mất vị trí dẫn đầu nếu không chuyển đủ nhanh sang xe điện.

Trong bối cảnh ngành sản xuất ô tô đang trải qua sự chuyển đổi lớn nhất của thế hệ, những thương hiệu lâu đời này (gồm Toyota) đang tụt lại phía sau.

Tesla hiện là hãng xe điện lớn nhất thế giới về số lượng xe bán ra, tiếp theo là những cái tên như BYD của Trung Quốc và Volkswagen AG của Đức (theo Bloomberg Intelligence). Không một hãng xe Nhật Bản nào lọt được vào top 20, khiến họ đứng bên lề của lĩnh vực đang phát triển nhanh nhất của ngành sản xuất ô tô: xe điện.

Theo dữ liệu của Bloomberg, trong ba quý đầu năm 2022, doanh số bán xe điện dùng pin đã tăng khoảng 80% so với một năm trước đó, trong khi tổng doanh số bán xe (gồm cả xe động cơ đốt trong truyền thống) toàn cầu giảm khoảng 4%.

“Xe điện đang trở thành một phần then chốt của ngành, và đến nay người Nhật đang bỏ lỡ cuộc chơi,” Colin McKerracher, nhà phân tích của BloombergNEF, bình luận.

Đã từ lâu, thương hiệu ô tô Nhật Bản luôn được người tiêu dùng khắp thế giới ưa chuộng, khi thường xuyên chiếm 1/3 doanh số bán xe mới tại Mỹ, và thống trị khắp các thị trường từ Đông Nam Á cho đến châu Phi. Sự vắng mặt của người Nhật trong phân khúc xe điện đặc biệt khó hiểu khi chính họ cũng là những người bắt đầu sớm hơn cả những dòng xe thân thiện với môi trường, chẳng hạn mẫu Prius của Toyota (chiếc “xe lai” hybrid đã ra mắt thị trường đại chúng cách đây gần 25 năm và từng là lựa chọn hàng đầu của các ngôi sao Hollywood muốn “xanh” hơn.)

Năm 2009, Nissan ra mắt chiếc Leaf, một mẫu hatchback chạy hoàn toàn bằng điện được xem là sản phẩm tiên phong trong thị trường xe điện đại chúng. Cùng năm đó, Mitsubishi cũng ra mắt mẫu xe điện đầu tiên của họ. Năm 2010, Toyota bắt đầu rót vốn đầu tư cho Tesla.

Tuy nhiên, sự nhiệt tình đối với các mẫu xe điện đời đầu nhanh chóng nhạt phai do doanh số bán hàng ảm đạm. Với niềm tin sắt đá rằng cuộc cách mạng pin sẽ diễn ra rất chậm, các hãng xe Nhật Bản tập trung mọi nguồn lực cho sản phẩm xe hybrid (động cơ kết hợp xăng-điện) cũng như phát triển các phương tiện chạy bằng pin nhiên liệu hydro, một công nghệ non trẻ, và có tiềm năng xanh hơn cả xe điện.

Tháng 9.2022, CEO Toyoda của Toyota cho biết các xe chạy bằng pin sẽ “mất nhiều thời gian hơn những gì giới truyền thông muốn chúng ta tin.” Công ty cũng cho biết họ đang thực hiện sứ mệnh giảm khí thải CO2, nhưng đồng thời cũng không muốn giới hạn sự tập trung của họ vào dòng sản phẩm chạy thuần bằng pin.

“Trong thế giới đa dạng này, giữa một thời đại mà chúng ta không biết câu trả lời chính xác là gì, thật khó để khiến mọi người hài lòng với chỉ một lựa chọn,” hãng xe Nhật Bản Toyota viết trong một thông cáo.

Giờ đây, ngay cả khi giá nhiên liệu tăng cao, và các ưu đãi của chính phủ khiến nhu cầu mua xe (điện) mới tăng lên, các hãng xe Nhật vẫn có rất ít lựa chọn cho những khách hàng đang muốn tránh mua mới một chiếc ô tô chạy bằng xăng, bao gồm những người sắp mua xe Tesla song lại bị “dội” bởi cung cách quản lý Twitter nhiều tranh cãi của Elon Musk.

Những mẫu xe chạy pin mà các hãng xe Nhật đang bán có thể gây thất vọng: Tháng 5.2022, Toyota ra mắt chiếc SUV điện bZ4X nhưng đã tạm dừng bán vào tháng 6 vì một lỗi có thể khiến bánh mẫu xe này rơi ra. Kể từ đó, việc bán hàng đối với mẫu này đã được nối lại, nhưng số lượng vẫn hạn chế.

“Ngành ô tô Nhật cần phải bắt kịp (sự chuyển dịch sang xe điện),” Masato Inoue, cựu CEO Nissan, giám đốc thiết kế sản phẩm của mẫu xe điện đầu tiên Nissan Leaf, hiện giảng dạy tại trường Istituto Europeo di Design ở Turin, Ý, cho biết. “(Nhưng) có thể mọi chuyện đã quá muộn.”

Sáu hãng sản xuất ô tô lớn của Nhật Bản hiện chiếm khoảng 40% thị trường xe gia dụng Mỹ trong năm 2021, gần bằng mức trước đại dịch. Nhưng đến quý II năm 2022, thị phần của nhóm này giảm còn 34%, và đến quý 3 là 32%, theo dữ liệu của Bloomberg.

Cũng trong năm 2022, General Motors đã soán ngôi Toyota với tư cách hãng xe bán chạy nhất ở Mỹ, trong khi công ty Nhật Bản báo cáo doanh số bán hàng tại Mỹ của họ giảm 9,6% trong năm 2022. Trong bối cảnh ngày càng nhiều người Mỹ chọn xe điện, các thương hiệu xe Nhật – vốn trong nhiều thập kỷ qua luôn là lựa chọn hàng đầu cho mọi khách hàng, từ người lần đầu mua xe đến các bà nội trợ – đang là những “kẻ thua cuộc” nhiều nhất.

Theo một báo cáo của S&P Global Mobility, phần lớn người dùng chuyển sang xe điện trong năm 2022 từng sở hữu xe của Toyota và Honda, những thương hiệu xe động cơ đốt trong truyền thống đang không thể níu chân khách hàng, cho đến khi nào họ tham gia đáng kể hơn vào quá trình chuyển đổi sang xe điện. Báo cáo này của S&P Global Mobility được công bố vào cuối tháng 11.

Một trong những vấn đề lớn nhất là việc một số thị trường đang chuyển sang xe điện nhanh hơn nhiều so với dự đoán của nhiều người. Khoảng 15% ô tô mới bán ra ở Đức, Anh và hơn 20% ở Trung Quốc là xe điện trong ba quý đầu năm 2022, theo dữ liệu của Bloomberg.

Dù xe điện chiếm 5% doanh số bán hàng tại Mỹ trong giai đoạn này, nhưng nhu cầu có thể sẽ tăng vọt nhờ các khoản giảm thuế trong Đạo luật giảm lạm phát, đã được ký thành luật vào tháng 8.2022. Đến giữa tháng 12, các công ty đã công bố khoản đầu tư gần 28 tỷ đô la Mỹ vào sản xuất liên quan đến xe điện tại Bắc Mỹ.

Các nhà phân tích Takaki Nakanishi và Jingfei Deng của Jefferies đã viết rằng Toyota “đã tính sai đáng kể” trong chiến lược sản xuất xe điện cho thị trường Bắc Mỹ.

Việc Toyota theo đuổi các xe chạy bằng pin nhiên liệu hydro được ủng hộ bởi chính Bộ thương mại Nhật, cơ quan chính phủ này tin rằng hydro là chìa khóa để đạt được mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Chính phủ cho biết vào tháng 6 rằng đến năm 2035, tất cả ô tô bán ra phải “được gọi là xe chạy bằng điện” với điều kiện bao gồm cả xe hybrid.

Các hãng sản xuất ô tô và các nhà lãnh đạo chính phủ Nhật Bản luôn miễn cưỡng trong chuyển hướng sang các dòng xe chạy hoàn toàn bằng điện, vì lo ngại điều này sẽ ảnh hưởng đến doanh số bán ô tô hiện có, và tàn phá mạng lưới rộng lớn các chuỗi cung ứng phụ tùng và nhà thầu phụ. Xe điện thường không có nhiều linh kiện phụ tùng như ô tô truyền thống.

Theo một báo cáo của Climate Group, một tổ chức môi trường, sản xuất ô tô là một trong những ngành quan trọng nhất của Nhật Bản, chiếm gần 20% sản xuất trong nước và đáp ứng 8% nhu cầu việc làm. Toyota đã hứa sẽ tiếp tục sản xuất khoảng 3 triệu ô tô tại Nhật Bản (tương đương 1/3 sản lượng toàn cầu của hãng) để duy trì việc làm và khả năng cạnh tranh.

Jesper Koll, giám đốc công ty dịch vụ tài chính Monex Group cho biết: “Với một chiếc xe điện, về cơ bản một nửa người dân Nagoya sẽ thất nghiệp,” đề cập đến thành phố miền trung Nhật Bản gần Toyota và là nơi đặt trụ sở nhiều hãng sản xuất phụ tùng. “Tiềm năng tăng trưởng của nền kinh tế Nhật Bản chắc chắn đang bị thu hẹp.”

Dẫu vậy, khi nhận ra xe điện không còn là sản phẩm “hẹp” như trước đây, các hãng xe Nhật Bản đang đẩy mạnh nhiều dự án đầu tư, trong đó Toyota chi 30 tỷ đô la Mỹ để tung ra 30 xe điện vào năm 2030. Honda đang hợp tác đầu tư một mẫu SUV điện chung với GM để ra mắt vào năm 2024, và đang bắt tay với Sony để cho lăn bánh một số mẫu xe điện hạng sang vào năm 2026. Nissan vừa ra mắt chiếc Ariya tại thị trường Mỹ vào tháng 12.2022, đang đẩy mạnh ngân sách để giới thiệu nhiều sản phẩm mới.

Tuy nhiên, các đối thủ của họ cũng đang tăng tốc với xe điện. Theo nhà phân tích John Murphy của Bank of America, GM đã có những bước tiến nhanh chóng và có thể vượt qua Tesla về doanh số xe điện vào năm 2025. Danh mục xe điện của GM hiện có dòng hatchback Chevrolet Bolt và chiếc SUV Cadilac Lyriq cùng mẫu bán tải GMC Hummer, và công ty dự kiến sẽ ra mắt thêm vài mẫu xe điện trong năm 2023.

Lãnh đạo Toyota nhận xét xe chạy thuần pin vẫn còn quá đắt, hoặc không khả thi, do thiếu cơ sở hạ tầng sạc điện ở nhiều thị trường, đặc biệt ở những nước đang phát triển. Giá xe điện trung bình ở Mỹ là 65.000 đô la Mỹ, so với mức 48.000 đô la Mỹ cho tất cả các mẫu xe mới dùng động cơ đốt trong, theo báo cáo của Kelly Blue Book công bố vào tháng 12.

Gill Pratt, giám đốc khoa học của Toyota, chỉ ra rằng nhiều quốc gia đang thiếu cơ sở hạ tần sạc điện để duy trì sự bùng nổ xe điện, đồng thời cho biết sự kết hợp giữa xe điện, xe hybrid cắm điện (PHEV) và xe chạy bằng hydro (HEV) là những lựa chọn thực tế nhất tại những thị trường đó.

“Đối với những nơi này, và đối với những khách hàng chưa có khả năng tiếp cận cơ sở hạ tầng sạc, thì PHEV và HEV là cách hiệu quả nhất để giảm lượng khí thải carbon. Đó cũng là cách tốt nhất để giảm lượng khí thải carbon ròng, càng sớm càng tốt,” Pratt nói thêm.

Đối mặt với tất cả thách thức từ những đối thủ nhanh chân hơn, các hãng xe Nhật vẫn giữ được nhiều lợi thế tích lũy được trong những năm tháng họ dẫn đầu thị trường. Sau nhiều thập kỷ phục vụ người dùng đại chúng, xe Nhật tự hào về thương hiệu mạnh, độ phủ của mạng lưới phân phối, và chất lượng dịch vụ mà những đối thủ xe điện sinh sau đẻ muộn không thể sánh bằng. Những cái tên Trung Quốc như BYD hầu như vẫn xa lạ ở nhiều nước, và thiếu kinh nghiệm phục vụ khách hàng toàn cầu.

Michelle Krebs, nhà phân tích trưởng của Cox Automotive, bình luận về các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản: “Tôi sẽ không bao giờ loại họ khỏi cuộc chơi, vì họ vẫn đang chơi tiếp.”

Tuy vậy, giới phân tích cho rằng sẽ không dễ để người Nhật bắt kịp xu hướng xe điện, khi sự cạnh tranh trong mảng này đang chuyển từ kỹ thuật cơ khí truyền thống sang phần mềm và dịch vụ. Theo Karl Brauer, nhà phân tích điều hành tại iSeeCars.com, một trang web xếp hạng ô tô và đại lý, cho biết với sự khởi đầu muộn màng, các công ty xe Nhật đang bỏ lỡ cơ hội tìm hiểu các nhà cung cấp xe điện và khách hàng của họ, so với các đối thủ khác.

“Dẫu bạn có tất cả nguồn lực và năng lực của Toyota để làm xe điện, thì bạn vẫn phải trải qua một quá trình học tập,” ông nói. “Và học tập chính là điều mà nhiều hãng khác đang đi trước bạn, vì họ đang làm thế ngay lúc này."

– Với Reed Stevenson và Chester Dawson.