Mọi công việc đều bình đẳng, nhưng một số công việc bình đẳng hơn những công việc khác.

Câu nói ấy đang trở thành hiện thực trong cuộc đấu tranh định hình tương lai ngành năng lượng vài năm gần đây. Hơn 30.000 việc làm trong các dự án năng lượng sạch tại Mỹ đã biến mất trong năm 2025, khi nhiều dự án bị hủy bỏ dưới tác động từ các chính sách khí hậu bị đảo ngược do Tổng thống Donald Trump thúc đẩy. Con số này tương đương với khoảng ba phần tư tổng số lao động trong ngành khai thác than, lĩnh vực mà ông Trump cam kết sẽ bảo vệ.

Cuộc chiến tương tự cũng đang diễn ra ở Trung Quốc, nhưng với quy mô lớn gấp trăm lần và liên quan đến sinh kế của khoảng 10 triệu lao động.

Số việc làm trong ngành khai thác than tại Trung Quốc đã giảm liên tục nhiều năm qua. Từ mức đỉnh khoảng 5,3 triệu lao động vào năm 2013, hiện chỉ còn 2,5 triệu người dù sản lượng than tăng gần 20%. Ngành công nghiệp từng phụ thuộc vào lao động thủ công này nay đã chuyển sang vận hành bằng hệ thống tự động. Máy móc hoạt động dưới lòng đất, còn nhân viên theo dõi trong phòng điều khiển có máy lạnh.

Ngược lại, ngành năng lượng tái tạo lại mở rộng mạnh mẽ. Từ năm 2013 đến 2023, số việc làm trong lĩnh vực này đã tăng gấp ba lần, gần tương đương với mức tăng của sản lượng điện sạch. Riêng ngành sản xuất pin mặt trời đã tạo ra 2,4 triệu việc làm trong năm ngoái, bằng với toàn bộ số lao động ngành than. Bên cạnh đó, cũng có khoảng 2,4 triệu người làm việc trong khâu xây dựng và vận hành các trang trại điện mặt trời, cùng với 2,5 triệu lao động khác đang tham gia vào các lĩnh vực như điện gió, thuỷ điện, nhiên liệu sinh học và sưởi bằng năng lượng mặt trời.

Tuy nhiên, đà suy giảm việc làm trong ngành than có dấu hiệu chững lại, trong khi năng lượng tái tạo lại bắt đầu gặp khó. Câu hỏi đặt ra lúc này là Bắc Kinh sẽ điều tiết sự cạnh tranh giữa hai ngành đối lập như thế nào, khi thị trường năng lượng đang dư thừa nguồn cung.

Tồn kho than chưa sử dụng tại Trung Quốc đã tăng gần gấp năm lần kể từ năm 2021, đủ để đáp ứng toàn bộ nhu cầu điện của Mỹ và EU trong một năm. Dù tổng mức tiêu thụ điện tăng 2,3% tính đến tháng 10, sản lượng điện từ nhiên liệu hoá thạch lại giảm 0,4%.

Trong khi đó, sáu nhà sản xuất tấm pin mặt trời lớn nhất Trung Quốc cũng đối mặt nhiều khó khăn. Dự báo lỗ ròng của họ trong năm nay có thể tăng hơn sáu lần, lên đến 126 tỉ Nhân dân tệ (17,8 tỉ USD), do áp lực cạnh tranh gay gắt, rào cản thương mại và tốc độ triển khai dự án trong nước chậm lại vì thay đổi chính sách.

Trên lý thuyết, ngành than vẫn còn nhiều dư địa để cắt giảm nhân sự. Dù đã sa thải hàng triệu lao động trong thập niên qua, năng suất lao động trong ngành khai thác than Trung Quốc vẫn ở mức thấp. Mỗi công nhân chỉ khai thác chưa đến 2.000 tấn than mỗi năm, trong khi con số này tại Mỹ và Úc vượt 10.000 tấn. Một bài viết gần đây trên Tân Hoa xã cho biết, việc sử dụng than sẽ đạt đỉnh "vào khoảng năm 2027", còn dầu mỏ sẽ đạt đỉnh sớm hơn một năm. Trong bài phát biểu hồi tháng 9, Chủ tịch Tập Cận Bình cam kết lượng phát thải sẽ giảm 10% vào năm 2035, đồng thời công suất điện gió và điện mặt trời sẽ tăng hơn gấp đôi.

Tuy nhiên, các quy định được thiết kế để đảm bảo lợi nhuận cho ngành than, bất chấp chi phí thấp hơn của năng lượng sạch, lại đang giúp ngành này duy trì ổn định. Trong khi sáu công ty năng lượng mặt trời lớn nhất đã cắt giảm khoảng 30% nhân sự trong năm ngoái, thì bốn “ông lớn” ngành than chỉ cắt giảm chưa đến 0,5%.

Điều này đi ngược lại với logic kinh tế thông thường. Các doanh nghiệp năng lượng tái tạo sử dụng lượng lao động gấp ba lần ngành than, trong bối cảnh Trung Quốc đang đối mặt với tỉ lệ thất nghiệp cao và nền kinh tế tăng trưởng chậm. Những công ty này đại diện cho “lực lượng sản xuất mới”, nhóm ngành công nghệ cao có tốc độ phát triển nhanh mà Chủ tịch Tập cam kết sẽ thúc đẩy. Riêng năng lượng sạch đã đóng góp một phần tư vào tăng trưởng GDP Trung Quốc trong năm ngoái.

Dù gặp khó khăn tài chính, các công ty năng lượng mặt trời vẫn tìm cách hỗ trợ các khu vực phụ thuộc vào than, như Sơn Tây, Thiểm Tây và Nội Mông. Jinko Solar đã xây dựng một trong những nhà máy sản xuất mô-đun năng lượng mặt trời lớn nhất thế giới tại thành phố khai thác than Thái Nguyên, với công suất đủ để cung cấp toàn bộ số tấm pin được lắp đặt tại Mỹ.

Tại vùng quanh Tây An, thành phố cổ đang chuyển mình từ trung tâm công nghiệp nặng sang sản xuất công nghệ cao, tương tự Pittsburgh của Mỹ, Longi Green Energy đã xây nhiều nhà máy mới. Năm 2017, một trang trại điện mặt trời hình gấu trúc được dựng lên tại vùng ven thành phố Đạt Châu, nơi có truyền thống khai thác than lâu đời, đã trở thành điểm check-in phổ biến trên mạng xã hội.

Tất cả những nỗ lực ấy đều nhằm hỗ trợ một ngành vốn đã được ưu ái lâu nay. Trong các doanh nghiệp nhà nước thuộc ngành than, chỉ khoảng 1% lao động nghỉ việc mỗi năm, so với tỉ lệ 1/6 tại các doanh nghiệp năng lượng sạch tư nhân. Điều này cho thấy rằng, với những ai giữ được vị trí ổn định, công việc khai thác than vẫn là một “miếng bánh béo bở” hiếm có.

Nhưng mô hình ấy khó có thể kéo dài. Hàng triệu lao động thời vụ tại đô thị vẫn bị bỏ quên. Nhiều người trong số họ từng làm việc trong ngành năng lượng sạch, sau khi thị trường bất động sản Trung Quốc sụp đổ. Nếu Bắc Kinh tiếp tục duy trì các cơ chế thị trường lỗi thời, khiến lĩnh vực năng lượng tái tạo suy yếu, một lĩnh vực từng khiến thế giới ngưỡng mộ, thì cuộc sống của họ sẽ ngày càng khó khăn hơn. Đã đến lúc để nền kinh tế mới cất cánh.