Thời trang luôn sống bằng những mâu thuẫn sáng tạo, đặc biệt là cuộc giằng co giữa chủ nghĩa tối giản và chủ nghĩa phô trương. Chúng ta đang sống trong thời kỳ của sự phô trương, nhưng chính vì thế mà chủ nghĩa tối giản càng trở nên quan trọng. Đó cũng là lý do bộ sưu tập đầu tay của Matthieu Blazy cho Chanel tại Tuần lễ Thời trang Paris tháng 10 được đón nhận nồng nhiệt.

Khi tinh thần Dionysus tràn ngập các sàn diễn của Yves Saint Laurent, thì chủ nghĩa hình thức kiểu Apollo của Blazy càng trở nên nổi bật. Suốt sự nghiệp, ông làm việc tại những “ngôi đền” của cấu trúc và tiết chế như Raf Simons, Maison Margiela, Céline dưới thời Phoebe Philo, và Calvin Klein. Gần đây nhất, ông giữ vị trí giám đốc sáng tạo tại Bottega Veneta, nơi phong cách của ông đối lập hoàn toàn với quan niệm rằng thời trang phải là một màn trình diễn. Tại Chanel, ông hợp tác với nhà may Pháp lừng danh Charvet để tạo nên những chiếc sơ mi được may tỉ mỉ, đủ đẹp để mặc thả ngoài quần. Bên trong lai áo, ông khéo léo giấu chi tiết xích đặc trưng của Chanel để giữ phom dáng hoàn hảo.

Blazy ra mắt bộ sưu tập ngay trước ngày khai mạc Minimal, triển lãm quy mô lớn về nghệ thuật tối giản tại Pinault Collection ở trung tâm Paris (diễn ra đến ngày 19.1). Phần lớn tác phẩm trưng bày được tuyển chọn từ bộ sưu tập cá nhân đồ sộ của François Pinault, tỉ phú sáng lập đế chế xa xỉ Kering, tập đoàn sở hữu nhiều thương hiệu lớn như Bottega Veneta.

Tuy nhiên, nước cờ quan trọng nhất của Kering mùa này lại đi theo hướng ngược lại. Demna, nhà thiết kế gốc Georgia nổi tiếng với các ý tưởng kỳ dị gây sốt mạng xã hội và giới xa xỉ tại Balenciaga, vừa được bổ nhiệm làm giám đốc sáng tạo của Gucci, thương hiệu quan trọng nhất của tập đoàn. Giới lãnh đạo kỳ vọng Demna, người từng giúp doanh thu Balenciaga tăng gấp năm lần trong một thập kỷ, có thể tạo nên kỳ tích tương tự cho Gucci, nơi doanh số đã giảm 25% trong quý II so với cùng kỳ năm ngoái.

Tuy vậy, chỉ cần nhìn vào công trình cải tạo Bourse de Commerce mang dấu ấn tối giản của kiến trúc sư Tadao Ando, nơi đặt Pinault Collection, cũng đủ hiểu Pinault nghiêng về bên nào. Thậm chí, phần giới thiệu triển lãm mới mở đầu bằng một câu trích dẫn từ chính ông, khi gọi nghệ thuật tối giản là “nguồn cảm hứng đã theo tôi suốt hơn 50 năm.” Thế giới đó hoàn toàn khác với màu sắc lấp lánh của Fondation Louis Vuitton, bảo tàng do đối thủ Bernard Arnault sáng lập, nơi triển lãm rực rỡ mùa Hè của David Hockney vừa kết thúc để nhường chỗ cho đại tiệc sắc màu mang tên Gerhard Richter (diễn ra đến 2.3).

Không khó hiểu khi một lãnh đạo ngành thời trang như Pinault lại say mê nghệ thuật và thiết kế tối giản. Triết lý “ít là nhiều” đã xuất hiện từ giữa những năm 1920, tạo nên chiếc váy đen huyền thoại của Coco Chanel và mẫu ghế thép ống vượt thời gian “Wassily” của Marcel Breuer. Đến thập niên 1960, các nghệ sĩ tối giản tiếp tục phát triển trường phái này bằng cách nhấn mạnh đến yếu tố cơ thể khi tương tác với tác phẩm.

Chủ nghĩa tối giản đánh dấu thời điểm nghệ thuật không còn chỉ để nhìn ngắm, mà trở thành cuộc gặp gỡ trực tiếp giữa con người và vật thể. Theo sử gia và giám tuyển Emma Lavigne, nghệ thuật tối giản mang tính trình diễn: “Tác phẩm phải được cơ thể trải nghiệm. Tác phẩm cần được sống cùng, cần được đi xuyên qua.”

Cảm giác cơ thể người xem trở thành một phần không thể thiếu của tác phẩm chính là điểm giao thoa giữa nghệ thuật tối giản và thời trang. Một thiết kế cực kỳ tinh gọn của Helmut Lang hay Rei Kawakubo (Comme des Garçons) sẽ gần như vô nghĩa nếu không được mặc lên người, bởi chính người mặc mới là mảnh ghép hoàn thiện tác phẩm. Điều tương tự đúng với nghệ thuật tối giản: Các tác phẩm sàn gạch của Carl Andre hay những khối lập phương của Donald Judd chỉ thực sự “sống dậy” khi người xem bước lại gần, quan sát, cảm nhận và di chuyển quanh chúng.

Tác phẩm Equivalent VIII của Carl Andre – từng bị xem là “một đống gạch” khi Tate Gallery mua lại năm 1972 – gây bối rối không khác gì những thiết kế tiên phong của Kawakubo, Yohji Yamamoto hay Issey Miyake khi họ lần đầu ra mắt công chúng trong thập niên 1980. “Rất nhiều người không hiểu được họ,” theo lời Melissa Marra-Alvarez, giám tuyển triển lãm Minimalism/Maximalism năm 2019 tại Viện Công nghệ Thời trang New York. “Họ không tôn vinh cơ thể theo cách phô trương. Họ đề cao mối quan hệ giữa người phụ nữ với trang phục và cơ thể mình.”

Thời trang luôn cho con người một lối thoát khỏi nhịp sống thường nhật. Có lẽ vì thế mà những giai đoạn tăng trưởng và lạc quan, như thập niên 1920 và 1960, thường đi kèm với làn sóng tối giản. Ngược lại, thời hoàng kim của thời trang cao cấp đậm chất phô trương, như chiếc đầm đính hoa lộng lẫy của Hardy Amies năm 1948, lại xuất hiện sau nỗi kinh hoàng của Thế chiến thứ Hai.

Ngày nay, con người vừa vật lộn với nỗi bất an hiện sinh, vừa chật vật vì lạm phát – phần nào lý giải vì sao Kering chọn Demna dẫn dắt thương hiệu chủ lực và để ông đạo diễn một bộ phim ngắn huyền ảo cùng Spike Jonze. Dù vậy, họ vẫn hiểu rõ vai trò của tính cấu trúc và kỷ luật. Tại Balenciaga, nơi đà tăng trưởng đang chững lại, Demna được thay thế bởi Pierpaolo Piccioli, cựu giám đốc sáng tạo Valentino. Trong văn phòng của ông có treo một câu nói: “Sự đơn giản là đỉnh cao của sự tinh tế.” Việc Kering bổ nhiệm một nhà thiết kế haute couture đúng nghĩa cho thấy họ không muốn chỉ sống nhờ những cơn sốt nhất thời.

Chủ nghĩa tối giản không giống với phong cách “stealth wealth” như Loro Piana hay The Row, nơi sự thoải mái và vĩnh cửu được đặt trên yếu tố nghệ thuật. Tuy nhiên, sự ngưỡng mộ dành cho các thương hiệu này cho thấy thời trang tối giản vẫn có giá trị thương mại rất lớn. Loro Piana hiện được cho là thương hiệu lớn thứ ba trong danh mục thời trang và đồ da của LVMH, với doanh thu gần 3 tỉ USD mỗi năm.

Chủ nghĩa tối giản quá yên tĩnh nên khó tạo tiếng vang như những thứ bắt mắt hơn. Blazy có thể sẽ không bao giờ nổi tiếng bằng Demna. Và triển lãm Minimal của Pinault chắc chắn cũng sẽ bị lu mờ bởi triển lãm Gerhard Richter ở Fondation Louis Vuitton.

Với một nhà tài phiệt, một bức tranh Richter khổ lớn không chỉ là tác phẩm nghệ thuật mà còn là một lời tuyên ngôn địa vị đủ sức thu hút mọi ánh nhìn. Với nhiều người mua, đó là cách để khoe mẽ. Ngược lại, Phase of Nothingness–Water của Nobuo Sekine tại Bourse de Commerce mang trên mình chiều sâu hoàn toàn khác. Có lẽ một ánh nhìn thoáng qua sẽ chẳng thấy gì. Người xem phải bước vòng quanh, quan sát, suy ngẫm, rồi chủ động cảm nhận. Điều này được phản ánh rõ trên thị trường: Tác phẩm đắt nhất của Sekine chỉ đạt 350.000 USD, trong khi của Richter lên tới 46 triệu. Nếu xem bảng xếp hạng nghệ sĩ “đáng đầu tư nhất” của Artnet, Warhol và Basquiat đứng đầu, gần như không có cái tên nào thuộc trường phái tối giản.

Sự phô trương thì vui. Sự giản đơn thì chán. Nhưng có lẽ chính cái “chán” đó lại là điều xã hội hiện đại đang cần. Trong một thế giới ồn ào, giật gân và ngày càng thiếu kiên nhẫn, nghệ thuật và thời trang tối giản mang đến không chỉ là sự kỷ luật và tư duy, mà còn giúp ta sống chậm lại, ý thức hơn về cách mình hiện diện trong không gian và thời gian.