Trong suốt 70 năm qua, các nước nghèo muốn phát triển đều dựa vào đập thủy điện.

Với các nhà lãnh đạo hậu độc lập của Ai Cập và Ghana vào thập niên 1950, thủy điện và chủ quyền quốc gia gắn liền với nhau. Việc xây dựng các công trình thủy lợi và điện lực quy mô lớn trên sông Nile và Volta là điều kiện tiên quyết nếu họ muốn bắt kịp các cường quốc thực dân cũ. Mối liên hệ này vẫn còn: bốn trong sáu quốc gia tiêu thụ thủy điện nhiều nhất hiện nay là Brazil, Nga, Ấn Độ và Trung Quốc, nhóm BRIC gắn với hình ảnh phát triển kinh tế nhanh chóng.

Tuy nhiên, điều đó có thể đang thay đổi. Sự trỗi dậy của các trung tâm dữ liệu chuyên đào tiền ảo và huấn luyện mô hình trí tuệ nhân tạo đang tạo ra thị trường mới cho lượng điện khổng lồ do thủy điện sản xuất. Điều này đang phá vỡ bài toán kinh tế từng khiến các con đập trở thành công cụ thiết yếu cho phát triển suốt nhiều thập niên.

Người nghèo và các thợ đào tiền ảo thường có cùng một nhu cầu: điện rẻ nhất có thể. Nhóm đầu tiên cần điện để thắp sáng, bật quạt, sạc điện thoại, những thứ kết nối họ với thế giới, và về sau là để vận hành nhà máy dệt, xưởng may, nhà máy sản xuất và mọi nhu cầu điện khác của một nền kinh tế đang phát triển nhanh.

Còn các thợ đào tiền ảo thì dùng điện để giải các bài toán mã hóa nhằm nhận phần thưởng là các token trên blockchain, hoạt động cốt lõi của phần lớn tiền kỹ thuật số như Bitcoin, tiêu thụ lượng điện tương đương cả nước Úc. Trong những năm gần đây, thủy điện đặc biệt được ưa chuộng khi cộng đồng tiền ảo, trước làn sóng chỉ trích về lượng khí thải carbon ngày càng tăng của ngành này, chuyển sang tìm kiếm nguồn điện vừa rẻ, vừa ổn định, vừa “xanh”.

Trong cuộc chiến đang diễn ra giữa hai nhóm, các thợ đào tiền mã hóa hiện có vẻ đang chiếm thế thượng phong.

Hãy xét Ethiopia. Đập Đại Phục Hưng Ethiopia, nhà máy điện lớn nhất châu Phi, đã hoàn thành cách đây hai năm với lời hứa sẽ thay đổi diện mạo của một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới. Chính phủ cam kết sẽ kết nối toàn bộ đất nước vào lưới điện quốc gia trước năm 2025. Sản lượng điện dự kiến sẽ tăng gấp 10 lần trong giai đoạn từ năm 2010 đến 2035. Tuy nhiên, tiền mã hóa mới là bên hưởng lợi chính, khi các thợ đào chiếm tới khoảng 30% sản lượng điện, trong khi gần 4 trong số 5 hộ gia đình vẫn không có quyền truy cập hợp pháp vào mạng lưới điện.

Công ty BIT Mining Ltd., một công ty đào tiền mã hóa niêm yết tại Mỹ, từng trả 4 triệu đô la năm ngoái để dàn xếp cáo buộc từ Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ rằng họ đã hối lộ các nghị sĩ Nhật Bản, đang chuyển các thiết bị lỗi thời từ Mỹ sang Ethiopia vì những bộ xử lý này vẫn có thể tạo lợi nhuận nhờ giá điện rẻ chạm đáy tại nước này, công ty cho biết trên trang Coindesk.com hồi đầu năm nay.

Còn có vương quốc nhỏ bé trên dãy Himalaya, Bhutan, nơi hầu như hoàn toàn sử dụng điện thủy điện. Hai trung tâm dữ liệu do Bitdeer Technologies Group – công ty niêm yết trên sàn Nasdaq – vận hành sẽ chiếm khoảng một phần tư công suất phát điện của quốc gia này khi đi vào hoạt động cuối năm nay. Lượng điện đó lẽ ra có thể phục vụ tốt hơn cho nhiều hộ dân nông thôn vẫn còn dùng củi để nấu nướng và sưởi ấm, gây hít phải hạt bụi và khiến các bệnh về phổi trở thành nguyên nhân tử vong đứng thứ hai.

Tại Lào, nơi được mệnh danh là “cục pin của Đông Nam Á” nhờ dồi dào thủy điện, nguồn điện lưới rẻ nhất khu vực đã kích hoạt làn sóng bùng nổ khai thác tiền mã hóa, hiện nay tiêu thụ điện nhiều hơn toàn bộ các hộ dân trong cả nước. Điều đó dẫn đến tình trạng mất điện vào năm ngoái, khi lượng mưa thất thường tại lưu vực sông Mê Kông đang phát triển nhanh khiến sản lượng thủy điện giảm sút.

Georgia, quốc gia nằm ở vùng núi Caucasus, phía đông bắc Thổ Nhĩ Kỳ, đã phải cầu xin các thợ đào tắt thiết bị vào mùa đông năm ngoái để tránh mất điện. Ngành này tiêu thụ điện nhiều hơn cả ngành luyện thép hoặc giao thông đường sắt. Tại Paraguay, tốc độ tăng trưởng nhu cầu tương tự có thể khiến lưới điện sụp đổ vào năm 2029, theo cảnh báo của một hiệp hội trong ngành.

Các lưới điện chạy bằng nhiên liệu hóa thạch đã cho thấy một bài học cảnh báo. Làn sóng khai thác tiền mã hóa bùng phát nhờ điện than giá rẻ năm 2021 đã dẫn đến mất điện và các cuộc biểu tình quy mô lớn tại Kazakhstan, buộc chính phủ phải cắt kết nối các trung tâm dữ liệu khỏi mạng lưới điện. Tại Iran, nơi sử dụng điện khí, hoạt động khai thác cũng bị đổ lỗi cho các đợt cắt điện luân phiên vào mùa đông năm ngoái khiến trường học, cơ quan nhà nước và ngân hàng phải đóng cửa.

Không có dấu hiệu nào cho thấy vấn đề này sẽ sớm biến mất. Mặc dù có nhiều kỳ vọng rằng giao thức xác thực tiêu tốn nhiều điện của Bitcoin (proof-of-work) sẽ nhường chỗ cho nguyên tắc tiết kiệm năng lượng hơn của Ethereum (proof-of-stake), thì sức mạnh tính toán đang được dùng để đào Bitcoin hiện vẫn cao gấp khoảng ba lần so với hai năm trước. Điều đó có nghĩa là áp lực lên các lưới điện toàn cầu tiếp tục gia tăng. Áp lực này sẽ còn tăng tốc vào năm 2028 khi phần thưởng cho mỗi khối Bitcoin được đào sẽ bị giảm một nửa, khiến các bộ xử lý phải làm việc cật lực hơn và nhu cầu điện tiếp tục tăng. Nếu trí tuệ nhân tạo cũng nhảy vào lĩnh vực này, tình hình có thể còn tồi tệ hơn nữa.

Chính phủ các nước đang phát triển có thể được cảm thông khi tìm kiếm nguồn tiền ở bất kỳ đâu có thể. Lợi tức đầu tư tức thì từ một trung tâm dữ liệu khai thác tiền mã hóa có thể tốt hơn nhiều so với việc kết nối điện cho các hộ dân nông thôn, và thậm chí còn có thể mang lại nguồn vốn ban đầu để mở rộng lưới điện và giúp người dân thoát nghèo. Tuy nhiên, giống như ma túy gây nghiện, rủi ro nằm ở chỗ những ý định tốt đẹp ấy dễ bị lãng quên khi các chính trị gia mải mê đuổi theo lợi nhuận và các khoản lại quả từ tiền mã hóa.

Đã từng có thời, các hộ dân nghèo không có đối thủ cạnh tranh trong việc mua điện giá rẻ từ một dự án thủy điện mới. Điều đó đồng nghĩa với việc lượng điện lớn vẫn nằm lại trong biên giới quốc gia, hoặc cùng lắm chỉ được bán sang các nước láng giềng gần, nơi nó có thể kết nối người dân vào lưới điện, cung cấp năng lượng cho các ngành công nghiệp sơ khai, và tạo ra một làn sóng phát triển bền vững và công bằng tự củng cố lẫn nhau.

Các trung tâm dữ liệu đã thay đổi điều đó, khiến việc thu lợi kinh tế trở nên dễ dàng và nhanh chóng hơn, đồng thời xuất khẩu lợi ích ra ngoài phục vụ một nhóm nhỏ có kết nối trong và ngoài nước. Mô hình đó giống hơn với cách mà việc khai thác dầu mỏ đã khiến các quốc gia như Guinea Xích Đạo hay Gabon giàu có trên giấy tờ, nhưng lại vô cùng nghèo nàn về chỉ số phát triển con người.

Các ngân hàng đa phương, hiện vẫn là một trong những nhà tài trợ chính cho các dự án thủy điện ở các nước nghèo, cần tính đến điều này khi xem xét cấp vốn cho làn sóng năng lượng sạch từ sông ngòi tiếp theo. Nguồn điện đó thuộc về người nghèo trên thế giới. Không có cách sử dụng nào tệ hơn việc để phần còn lại của thế giới dùng nó để đầu cơ giá trị của các đồng mã hóa.