Không có trật tự nào tồn tại mãi mãi. Pax Romana từng mang lại sự ổn định cho vùng Địa Trung Hải rộng lớn, nhưng rồi đế chế đó cũng suy tàn. Trật tự toàn cầu do Anh quốc dẫn đầu từng rất hưng thịnh trong thế kỷ 19, nhưng cũng sụp đổ sau hai cuộc thế chiến. Ngày nay, trong một thế giới hỗn loạn dưới sự lãnh đạo bất ổn của Mỹ, câu hỏi liệu trật tự do Washington thiết lập có đang đi đến hồi kết trở nên ngày càng khó né tránh.

Từ năm 1945 đến nay, trật tự đó đã mang lại hòa bình, thịnh vượng và tự do trên toàn thế giới. Không thể phủ nhận đây là một thành công vang dội. Tuy nhiên, các áp lực từ bên ngoài và cả bên trong nước Mỹ đang ngày càng chồng chất. Một cách để đánh giá mức độ rủi ro hiện nay là xem xét ba kịch bản có thể dẫn đến sự sụp đổ của một trật tự toàn cầu.

Nhà sử học Brendan Simms từ đại học Cambridge cho rằng, trật tự quốc tế thường chấm dứt theo ba cách: Thất bại trong chiến tranh hoặc mất khả năng răn đe, suy thoái kinh tế hoặc sự lệch pha giữa cấu trúc chính trị và kinh tế, hoặc sự sụp đổ niềm tin vào các quy tắc điều hành hệ thống.

Trật tự do Mỹ dẫn đầu đã thể hiện khả năng chống chịu đáng kinh ngạc. Tuy nhiên, vết rạn nứt ngày càng lớn khi chính Washington lại đang khiến cả ba nguy cơ kể trên trở nên hiện hữu. Dù các tổng thống gần đây, kể cả ông Donald Trump, đã có những nỗ lực nhằm củng cố trật tự, chính sách hiện tại lại đang khiến tình hình tồi tệ hơn.

Một trật tự có thể sụp đổ vì bị tiêu diệt, vì cạn kiệt nội lực hoặc vì tự phá hủy từ bên trong. Hiện không thể loại trừ bất kỳ kịch bản nào trong ba khả năng này.

Mỹ đã thiết lập trật tự như thế nào

Mọi trật tự đều xoay quanh các quy tắc và người tạo ra chúng. Trật tự quốc tế dựa trên các chuẩn mực chung được chấp nhận để điều tiết hành vi toàn cầu. Những quy tắc này do các thế lực và thể chế mạnh mẽ thiết lập và duy trì. Trong suốt lịch sử, nhiều cường quốc từng cố gắng định hình thế giới theo cách họ muốn. Tuy nhiên, từ sau thế chiến thứ Hai, hệ thống do Mỹ dựng nên là mô hình có quy mô lớn nhất và thành công nhất.

Các nhà hoạch định chính sách Mỹ rút ra bài học từ chiến tranh rằng chỉ một hệ thống an toàn và thịnh vượng mới có thể đảm bảo lợi ích lâu dài cho nước Mỹ. Vì vậy, Washington đã xây dựng một trật tự dựa trên thương mại tương đối tự do, đề cao nhân quyền và dân chủ, ngăn chặn xung đột giữa các cường quốc, đồng thời tăng cường hợp tác thể chế để giải quyết các vấn đề chung.

Mỹ đã dùng sức mạnh quân sự và kinh tế để hỗ trợ các quốc gia cùng chí hướng. Tổng thống Harry Truman từng nói rằng nước Mỹ đang “gánh vác trách nhiệm mà Thượng đế giao phó” để đảm bảo “phúc lợi của nhân loại trong tương lai”.

Toàn bộ dự án này gắn liền với lợi ích quốc gia của Mỹ. Tuy nhiên, vì nước Mỹ quá mạnh và định nghĩa lợi ích một cách rộng rãi, hệ thống đó đã mang lại thành tựu lịch sử cho phần lớn thế giới.

Trong nhiều thập kỷ sau chiến tranh, dân chủ từng bị đe dọa đã trở thành hình thái chính trị chiếm ưu thế. Thương mại toàn cầu phát triển mạnh, đời sống vật chất được cải thiện rõ rệt. Thế giới từng trải qua hai cuộc đại chiến liên tiếp nay không còn phải đối mặt với thảm họa tương tự kể từ năm 1945.

Mỹ từng mang đến một thời kỳ hoàng kim. Tuy nhiên, các dấu hiệu rạn nứt trong trật tự đó ngày càng rõ ràng.

Các cường quốc mới nổi như Trung Quốc, Nga, Iran và Triều Tiên đang thách thức hệ thống mà họ cho là đe dọa đến chế độ và kìm hãm tham vọng của mình. Nhiều nước ở Nam bán cầu cũng dần tỏ ra thất vọng với sự thống trị của phương Tây. Trong khi đó, chính nước Mỹ trong vài thập kỷ gần đây lại thiếu nhất quán trong vai trò lãnh đạo toàn cầu. Đồng thời, các mối đe dọa đến vị thế kinh tế và quân sự của Mỹ ngày một lớn hơn.

Nếu đến bất kỳ quốc gia đồng minh nào của Mỹ, ta dễ dàng cảm nhận được niềm tin rằng quyền lực Mỹ là cần thiết. Tuy nhiên, các đồng minh cũng lo ngại rằng trật tự sau thế chiến thứ Hai đang dần biến mất.

Vậy liệu nguy cơ sụp đổ của trật tự này có thật sự gần kề? Hãy xem xét ba kịch bản có thể dẫn đến điều đó.

Chiến tranh và thất bại

Một trong những con đường dẫn đến sụp đổ là thất bại hoặc bị hủy diệt trong chiến tranh. Không gì làm lung lay uy tín một cường quốc bá chủ nhanh bằng thất bại trên chiến trường. Đế chế Athens sụp đổ sau cuộc chiến Peloponnesus. Anh quốc, dù thắng trong thế chiến thứ Nhất, cũng không thể hồi phục hoàn toàn.

Trong nhiều thập niên, Mỹ là siêu cường duy nhất. Cuộc tấn công vào chương trình hạt nhân của Iran hồi tháng Sáu nhắc nhở rằng Lầu Năm Góc vẫn sở hữu sức mạnh vượt trội. Tuy nhiên, nếu nghĩ rằng Mỹ không thể bị đánh bại là sai lầm.

Lầu Năm Góc đang đối mặt với bài toán phức tạp. Các mối đe dọa từ Nga ở châu Âu, Iran và các lực lượng ủy nhiệm ở Trung Đông, cho đến Trung Quốc và Triều Tiên ở châu Á, khiến Mỹ bị căng mỏng lực lượng. Một quân đội được thiết kế để đối phó với một cuộc chiến tại một thời điểm không thể đủ sức đối phó với thế giới đầy xung đột như hiện nay. Mối nguy lớn nhất đang nổi lên tại khu vực Tây Thái Bình Dương.

“Tin tình báo đã thể hiện rất rõ,” bộ trưởng Không quân Frank Kendall tuyên bố năm 2023. “Trung Quốc đang chuẩn bị cho một cuộc chiến, cụ thể là với Hoa Kỳ.” Mối đe dọa từ Bắc Kinh là có thật và “có thể sắp xảy ra,” Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth phát biểu trong năm nay. Đây chỉ là hai trong nhiều cảnh báo từ các quan chức cấp cao của Mỹ.

Bắc Kinh đang tăng tốc xây dựng lực lượng, diễn tập kế hoạch tấn công Đài Loan và muốn tái định hình trật tự ở Tây Thái Bình Dương. Nước này cũng đang mở rộng kho vũ khí hạt nhân để cạnh tranh với Mỹ. Đồng thời, chính quyền Trung Quốc đang tích trữ lương thực, nhiên liệu và tài nguyên cần thiết. Ông Tập có thể vẫn ưu tiên giải pháp hòa bình để buộc Mỹ rút khỏi khu vực, nhưng ông cũng chuẩn bị cho chiến tranh.

Nếu chiến tranh Mỹ–Trung nổ ra, hậu quả kinh tế sẽ nghiêm trọng và có thể dẫn đến leo thang hạt nhân. Nếu Mỹ thua, điều hoàn toàn có thể xảy ra, trật tự do Mỹ dẫn dắt sẽ chịu thiệt hại lớn. Hệ thống đồng minh của Mỹ ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương có thể tan rã. Quân đội Mỹ cũng có thể suy yếu đến mức không kiểm soát nổi các khu vực khác. “Chúng ta phải thay đổi cách nhìn nhận,” đô đốc Samuel Paparo, chỉ huy bộ Tư lệnh Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương nói. “Hiện nước Mỹ chưa phản ứng đúng mức với mối đe dọa này.”

Tuy vậy, vẫn có những diễn biến tích cực. Cuối năm 2023, Israel với sự hỗ trợ của Mỹ đã giáng đòn mạnh vào Iran và các lực lượng ủy nhiệm. Mỹ cùng các đồng minh NATO cũng tận dụng xung đột tại Ukraine để làm suy yếu Nga.

Tổng thống Donald Trump có thể được ghi nhận vì đã thuyết phục các đồng minh cam kết chi 3,5% GDP cho quốc phòng và thêm 1,5% cho đầu tư liên quan. Về lâu dài, mức chi tiêu này sẽ giúp củng cố thế trận quân sự của phương Tây. Tuy nhiên, Mỹ vẫn đang đối mặt với nguy cơ bị kéo giãn trên quá nhiều mặt trận. Khi tình hình châu Á ngày càng đáng lo, nước Mỹ lại hành động như thể họ không thể thua trong một thế chiến thứ Ba.

Chi tiêu quốc phòng của Mỹ hiện dưới mức 3,5% GDP, thuộc hàng thấp nhất kể từ sau thế chiến thứ Hai và có thể tiếp tục giảm trong năm tới. Theo nhiều nguồn tin, kho đạn dược và hệ thống phòng thủ tên lửa đang cạn dần do các cuộc xung đột gần đây tại Trung Đông.

Ngành đóng tàu gần như tê liệt, công nghiệp quốc phòng chậm chạp và yếu kém khiến việc thay thế vũ khí bị mất trong giai đoạn đầu của một cuộc chiến trở nên khó khăn. “Không thể dùng trí tuệ nhân tạo để bù đắp sự thiếu hụt vật lực,” đô đốc Paparo khẳng định. Một quốc gia không thể khắc phục các tổn thất trên chiến trường thì cũng không thể thắng trong một cuộc chiến dài giữa các siêu cường.

Không có ai, kể cả lãnh đạo Trung Quốc hiểu rõ  sức mạnh thực sự của một đội quân chưa từng ra trận. Tuy nhiên, khi cán cân quân sự tại Thái Bình Dương tiếp tục thay đổi, nguy cơ xảy ra thảm họa đủ sức làm sụp đổ trật tự hiện nay đang ngày một rõ ràng.

Nền kinh tế sụp đổ

Một trật tự quốc tế không nhất thiết phải sụp đổ trong khói lửa chiến tranh. Nó cũng có thể tự sụp đổ từ bên trong, khi quốc gia dẫn đầu không còn đủ sức, hoặc không còn muốn, duy trì các nền tảng kinh tế vốn là cơ sở vận hành của hệ thống đó. Trật tự do Anh thiết lập từng tan rã khi hai cuộc thế chiến khiến đế chế này rơi vào cảnh phá sản. Trong khi đó, trật tự do Mỹ dẫn dắt trong suốt nhiều thập niên dựa trên hai trụ cột kinh tế chính.

Trụ cột đầu tiên là năng lực kinh tế và tài chính cần thiết để duy trì sức mạnh toàn cầu của Mỹ, bao gồm khả năng tài trợ cho quân sự nhằm kiềm chế các thế lực thù địch. Trụ cột thứ hai là các thỏa thuận kinh tế hỗ trợ vai trò lãnh đạo quốc tế của Mỹ, cùng với các mối liên kết về thương mại và đầu tư, tạo ra lợi ích chung với các đồng minh trong việc bảo vệ một trật tự thế giới do Mỹ dẫn dắt.

Cả hai trụ cột này đều thể hiện sức bền đáng kinh ngạc. Dù có nhiều lo ngại về sự suy yếu, tỉ trọng GDP toàn cầu của Mỹ hiện vẫn gần bằng mức của thập niên 1970. USD vẫn giữ vị thế thống trị trong thương mại và tài chính quốc tế. Giới đầu tư nước ngoài chấp nhận duy trì vị thế của USD và tài trợ cho các khoản thâm hụt lớn của Mỹ, vì cấu trúc đó giúp Washington thực hiện các cam kết liên minh và duy trì sức mạnh quân sự. Khi các thỏa thuận kinh tế nền tảng trở nên lỗi thời hoặc mất cân đối, Mỹ thường điều chỉnh lại, như việc từ bỏ bản vị vàng năm 1971 và chuyển sang hệ thống tỉ giá thả nổi như hiện nay.

Tuy nhiên, hiện có ba thách thức nghiêm trọng đối với cấu trúc kinh tế của trật tự này: chi tiêu vô tội vạ, chủ nghĩa bảo hộ và chính trị hóa kinh tế. Cả ba đang trở nên trầm trọng hơn theo thời gian.

Thách thức đầu tiên là chi tiêu lãng phí. Cách đây khoảng 25 năm, Mỹ vẫn còn thặng dư ngân sách. Hiện nay, nước này rơi vào tình trạng thâm hụt kéo dài. Nợ công của Mỹ đã lên tới gần 100% GDP và sắp vượt mốc 119% từng ghi nhận vào cuối rhế chiến II. Nếu các khoản chi tiêu và thuế quan trong đạo luật One Big Beautiful Bill của tổng thống Donald Trump được duy trì lâu dài, nợ công Mỹ có thể vượt 200% GDP vào năm 2050.

Khi nợ và thâm hụt tiếp tục tăng, chi phí lãi vay cũng tăng theo, đẩy lãi suất lên cao và kìm hãm tăng trưởng. Ngân sách quốc phòng vì vậy cũng bị thu hẹp. Đến một lúc nào đó, tình trạng chi tiêu không kiểm soát có thể làm suy yếu vị thế của đồng USD, từ đó ảnh hưởng đến sức mạnh toàn cầu của Mỹ, bao gồm cả khả năng áp đặt trừng phạt kinh tế, và gây thêm rắc rối cho các vấn đề tài chính khác.

Không có công thức chính xác nào để xác định ngưỡng nguy hiểm, tức thời điểm mà sự liều lĩnh tài khóa sẽ khiến Mỹ đánh mất vai trò lãnh đạo hoặc phải trả cái giá địa chính trị quá lớn. Nhưng có vẻ như Mỹ đang quyết tâm tìm ra ranh giới đó bằng mọi cách.

Thách thức thứ hai là chủ nghĩa bảo hộ thương mại. Mỹ từ lâu không ngần ngại điều chỉnh quan hệ kinh tế với các đối tác, như các cuộc chiến thương mại với Nhật Bản trong thập niên 1980. Tuy nhiên, chính sách thiên về thuế quan của ông Trump có thể gây tổn hại lâu dài cho hệ thống.

Nhiều đồng minh của Mỹ cho rằng mức thuế hiện nay khiến họ khó tăng chi tiêu quốc phòng. Càng xảy ra nhiều xung đột thương mại với đồng minh, Mỹ càng làm suy yếu sự gắn kết cần thiết để đối phó với một Trung Quốc theo chủ nghĩa trọng thương, từ lĩnh vực đóng tàu đến công nghệ trí tuệ nhân tạo.

Tại một hội nghị gần đây ở Tokyo, hai chủ đề được nhắc đến nhiều nhất là mối đe dọa từ Trung Quốc đối với an ninh châu Á và mối đe dọa từ Mỹ đối với sự thịnh vượng chung của khu vực. Trước đây, một nền kinh tế quốc tế tương đối mở từng giúp Mỹ gắn kết với các đồng minh. Giờ đây, thuế cao và các cuộc chiến thương mại kéo dài có nguy cơ phá vỡ liên kết đó.

Thách thức thứ ba là xu hướng chính trị hóa kinh tế. Chiến dịch của ông Trump nhằm can thiệp vào tính độc lập của cục Dự trữ Liên bang (Fed) đang làm suy yếu khả năng điều hành kinh tế một cách chuyên nghiệp và phi chính trị. Điều này cũng ảnh hưởng đến vai trò của Fed trong việc ổn định kinh tế toàn cầu trong các thời điểm khủng hoảng. Việc ông Trump sử dụng thuế quan một cách tùy tiện trong các tranh chấp chính trị, dù liên quan đến nhập cư, ma túy hay các vấn đề pháp lý của lãnh đạo nước ngoài, đang khiến Mỹ trở thành nguồn gây bất ổn cho hệ thống kinh tế toàn cầu.

Ông Trump đang hành xử bất cẩn với nền kinh tế toàn cầu. Không dễ để hình dung rằng nhiều quốc gia sẽ tiếp tục ủng hộ một siêu cường như vậy trong thời gian dài.

Ông Trump phá vỡ mọi nguyên tắc

Không hệ thống trật tự nào có thể tồn tại nếu những nguyên tắc cốt lõi của nó liên tục bị xem nhẹ. Cuối thời kỳ chiến tranh Lạnh, khi Liên Xô không còn đủ ảnh hưởng để duy trì chế độ xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu, trật tự khu vực do Moscow thiết lập đã nhanh chóng sụp đổ.

Trật tự do Mỹ kiến tạo dựa trên một số chuẩn mực cơ bản như tự do hàng hải, chống phổ biến vũ khí hạt nhân, bảo vệ nhân quyền và ngăn chặn hành vi chiếm đoạt lãnh thổ. Mỹ từng bị chỉ trích vì hành xử đạo đức giả dưới danh nghĩa bá quyền. Tuy nhiên, chính việc Mỹ thúc đẩy các nguyên tắc đó đã góp phần hình thành một thế giới văn minh và thịnh vượng hơn. Đáng tiếc, hiện nay các nguyên tắc này đang bị vi phạm cả bởi các thế lực thù địch lẫn những quốc gia từng được xem là hình mẫu.

Tự do hàng hải đang bị thách thức ở nhiều nơi. Tại biển Đỏ, lực lượng Houthi liên tục cản trở hoạt động vận tải biển. Ở Tây Thái Bình Dương, Trung Quốc tuyên bố chủ quyền gần như toàn bộ biển Đông. Tại Bắc Cực, Nga muốn kiểm soát các vùng biển quốc tế dọc tuyến Hàng hải Phía Bắc. Các tiêu chuẩn nhân quyền cũng đang bị suy giảm, điển hình là cách Trung Quốc đối xử với người Duy Ngô Nhĩ.

Tình trạng chiến tranh giữa các quốc gia và các vụ xâm lược lãnh thổ ngày càng phổ biến cho thấy các rào cản đối với chủ nghĩa xâm lược đang dần biến mất. Trong khi đó, chính quyền Mỹ hiện tại không thể hiện rõ ràng lập trường về các chuẩn mực dân chủ trong nước và cũng mơ hồ khi áp dụng các nguyên tắc toàn cầu.

Tuy nhiên, cũng cần ghi nhận rằng ông Trump đã củng cố cơ chế không phổ biến vũ khí hạt nhân bằng cách tấn công cơ sở hạt nhân của Iran. Ông cũng đáp trả lực lượng Houthi mạnh mẽ hơn so với tổng thống Joe Biden, dù thời gian thực hiện ngắn hơn.

Nếu ông Trump quyết định ủng hộ Ukraine, ông sẽ tiếp tục duy trì tiền lệ mà ông Biden đã đặt ra trong việc bảo vệ nguyên tắc cấm sử dụng vũ lực để chiếm lãnh thổ. Tuy nhiên, đáng tiếc là ngoài việc làm suy yếu sự ủng hộ của Mỹ đối với dân chủ và nhân quyền trên thế giới, bản thân ông Trump cũng từng có những hành động đi ngược lại nguyên tắc cốt lõi đó.

Tổng thống từng úp mở về việc chiếm kênh đào Panama, sáp nhập Canada và thâu tóm Greenland, vùng lãnh thổ bán tự trị của Đan Mạch, một đồng minh NATO, bất chấp mong muốn của cư dân tại đó. Ông cũng từng tuyên bố rằng Mỹ có thể sử dụng áp lực kinh tế hoặc sức mạnh quân sự để mở rộng lãnh thổ.

Nguyên tắc chống mở rộng lãnh thổ bằng vũ lực là một nền tảng thiết yếu. Nếu nguyên tắc này sụp đổ, thế giới có thể rơi vào hỗn loạn như thời kỳ tiền hiện đại. Và nếu chính nước Mỹ phá bỏ nguyên tắc đó, họ sẽ tự tay góp phần chôn vùi trật tự do chính tay mình dựng nên.

Sự diệt vong của thế giới hiện đại

Tổng thống Bill Clinton từng nói rằng không ít người đã thua lỗ vì đặt cược chống lại nước Mỹ. Điều đó cũng đúng với trật tự toàn cầu do Mỹ dẫn đầu. Ngay từ đầu thập niên 1960, Henry Kissinger đã cảnh báo rằng nước Mỹ và hệ thống do Mỹ tạo ra đang dần suy yếu. Trong nhiều thập niên kể từ đó, đã có không ít người dự đoán sự kết thúc của trật tự này, nhưng điều đó chưa từng xảy ra.

Việc hệ thống này tồn tại qua nhiều thế hệ là minh chứng cho sức chống chịu mạnh mẽ, cũng như cho những nỗ lực phi thường của nước Mỹ và các đồng minh trong việc bảo vệ trật tự mỗi khi nó bị đe dọa. Tuy nhiên, không nên cho rằng điều tốt đẹp nào cũng tồn tại mãi mãi, hay rằng nước Mỹ miễn nhiễm với những rủi ro từng khiến các trật tự cũ sụp đổ.

Không dễ để xác định đâu là ranh giới giữa nguy cơ và thảm họa không thể cứu vãn. Nhưng tôi tin rằng, khi thời khắc đó đến, nước Mỹ sẽ phải hối tiếc.

Mọi trật tự đều có thể thay đổi và sự thay đổi là cần thiết. Tuy nhiên, sự sụp đổ hoàn toàn của một trật tự, dù diễn ra trong hòa bình hay chiến tranh, thường là một sự kiện mang tính bước ngoặt trong lịch sử. Quốc gia có vị thế tốt nhất để định hình thời đại hậu-Mỹ chính là Trung Quốc. Đây là một quốc gia theo đuổi tầm nhìn hoàn toàn trái ngược về cách thế giới nên vận hành.

Thứ sẽ xuất hiện sau một trật tự được điều hành bởi một siêu cường phương Tây như Mỹ gần như chắc chắn sẽ không mang lại điều gì tốt hơn cho thế giới, và cho chính nước Mỹ, so với hệ thống đã tồn tại từ năm 1945 đến nay.

Trật tự đó có thể kết thúc bằng một cuộc đối đầu đẫm máu tại Tây Thái Bình Dương. Cũng có thể sụp đổ trong một cuộc khủng hoảng kéo dài do chi tiêu vô độ và chủ nghĩa bảo hộ. Hoặc qua sự trượt dài trong im lặng khi các nguyên tắc liên tục bị bào mòn. Và có thể, sự kết thúc sẽ đến ngay tại điểm giao nhau của cả ba kịch bản nguy hiểm đó.

Lịch sử cho thấy có vô số cách để một trật tự tan vỡ. Điều đáng lo là nước Mỹ đang cùng lúc bước đi trên tất cả những con đường đó.

 Hal Brands là cây bút bình luận cho Bloomberg Opinion và là giáo sư nhận danh hiệu giáo sư ưu tú Henry A. Kissinger về các vấn đề toàn cầu tại trường Nghiên cứu Quốc tế Chuyên sâu (SAIS) của đại học Johns Hopkins.